Microsoft Word S. Nergiz dissertasiya doc

 

45

1.

 

nformasiya  yanaşması.  Bu  yanaşma  çərçivəsində  qərar  qəbuletmə 

sistemi  elə  avtomatlaşdırılmış  informasiya  sistemidir  ki,  informasiya 

texnologiyalarının  köməyi  ilə  müəssisənin  işçilərinin  zehni  əmək  tələb  edən 

fəaliyyətini  yaxşılaşdırmaq mümkün olur.  nformasiya yanaşmasına əsaslanan və 

R.Spreyq  tərəfindən  təklif  olunan  qərar  qəbuletmə  modeli  aşağıdakı  cədvəldə 

təsvir olunmuşdur: 

2.

 

 

 

stifadəçi 

 

 

 

 

 

                         darəetmə və dialoqun generasiyası sistemi 

 

 

 

 

                            “ stifadəçi-sistem” interfeysı 

 

 

 

 

 

 

Verilənlər bazasının 

idarəolunması sistemi 

 

Modellər  bazasının 

idarəolunması sistemı 

 

 

 

 

 

Verilənlər bazası 

 

Modellər bazası 

 

 

Şə

kil 6.  nformasiya yanaşmasına əsaslanan QQDS-nin modeli 

 

  “ stifadəçi-sistem”  interfeysı    verilənlər  bazası,  modellər  bazası  və 

dialoqunun  idarə  olunmasını  həyata  keçirən  proqram  təminatına  malik  olmaqla 

istifadəçini  verilənlər  bazası və  modellər bazası  ilə  əlaqələndirir.  QQDS  müxtəlif 

tipli  verilənlərlə  işləməyi  bacarmalıdır,  ona  görə  də    verilənlər  bazasında  həm 

kəmiyyət tipli, həm də keyfiyyət tipli məlumatlar saxlanmalıdır.  

  QQDS-də  istifadə  olunan  verilənlər  bazasının  idarə  oluması  sistemləri    

(VB S) də bu cür informasiyaları tez və əlverişli şəkildə oxumağa, əlavə etməyə, 

silməyə, dəyişdirməyə imkan verilməlidir. 

      Biliklərə əsaslanan QQDS – modeli aşağıdakı  şəkildə göstərilmişdir. 

---

 

46

 

Problem prosessoru-problemin işlənmə sistemi 

 

 

nformasiyların 

yığılması 

 

Problemin 

taninması 

Dillər sistemi 

 

Modelin 

dürüstləşməsi 

 

Biliklər 

sistemi 

 

 

 

             Analiz 

 

 

 

 

    stifadəci 

 

 

Şə

kil 7. Biliklərə əsaslanan QQDS-nin modeli 

         

Dillər sistemi informasiya yanaşmasındakı “istifadəçi – sistem” interfeysinin 

analoqudur.  Biliklər  sisteminə  predmet  sahəsindəki  məlumatlar  daxil  olur. 

Biliklərin  verilməsi  üçün  müxtəlif  metodlardan  (məsələn,  iyerarxik  strukturlar, 

freymlər,  qraflar,  semantik  şəbəkələr  və  s.)  istifadə  etməklə,  biliklər  sistemini 

qurmaq olur. 

Biliklər sistemi və dillər sistemi  bir – biri ilə problem prosessoru vasitəsi ilə 

birləşdirilir.  Bu  prosessor  vasitəsilə  qərar  qəbuletmək  üçün  informasiya  yaradılır. 

Bu  tipli  QQDS  –  lərinə xarakterik  olan  cəhət  ondan  ibarətdir  ki,  bu  zaman  qərar 

qəbuletməyə cəhd problemin anlaşılması və formalaşması mərhələsində aparılır. 

nstrumental  yanaşma  vəsaitlərin  istifadə  olunmasına  görə  P.Skreyq  üç 

səviyyə sistemlərin ayrılmasını təklif edir: Xüsusiləşdirilmiş QQDS, QQDS – inin 

generatoru,  QQDS  –  nin  alətləri.  Xüsusiləşmiş  QQDS  –i  konkret  vəziyyətlərdə 

müəyyən məsələlərin həllinə yönəlmişdir. 

QQDS  –  nin  generatorları  verilənlər  bazalarının  idarə  oluması, 

modelləşdirilməsi və digər əməliyyatların elə  bir dəstidir ki, bunları birləşdirməklə 

elə xüsusiləşdirilmiş sistemlər yaradılır ki, bu sistemləri tətbiqi sistemlərə qoşmaq 

mümkün olur. 

QQDS  –  nin  alətləri  (instrumentləri)  QQDS  –  nin  generatorlarının  və  ya 

xüsusiləşdirilmiş  QQDS  –  lərin  yaradılmasını  asanlaşdıran  texniki  və  proqram 

---

 

47

təminatının    (proqramlaşdırma  dili,  güclü  əməliyyat  sistemi,  informasiyanın  giriş 

çıxış sistemləri və s kimi) elementləridir. 

Bu  yanaşma  zamanı  sistemin  yaradılması  prosesində  istifadəçilərin 

sorğularına  həm  layihələndirmə,  həm  də  QQDS  –  nin  istifadəsi  zamanı  çevik 

reaksiya təmin olunmuş olur. 

Beləliklə,  qərar  qəbuletmə  sistemlərinə  verilən  təriflər  bu  sahədə  görülən 

işlərin  müxtəlif  istiqamətlərdə  aparılmasını  əks  etdirir.  Ancaq  bunlardan  ümumi 

olanlarını aşağıdakı kimi ayırmaq olar : 

-

 

QQDS – interaktiv avtomatlaşdırılmış sistemdir; 

-

 

QQDS  –insanı  əvəz  etmir,  qərar  qəbuletmə  prosesini  avtomatlaşdır-

maqla, həmin qərarın qəbul edilmə prosesinə köməyi təmin edir, 

-

 

QQDS  –istifadəçiyə  müxtəlif  obyektiv  və  subyektiv  modellərdən 

istifadə  etməklə  müxtəlif  tipli  informasiyaları  analiz  etmək  və  istifadə  etməyə 

imkan verir; 

-

 

QQDS  –  zəif  strukturlu  və  strukturlaşmamış  məsələlərin  həllinə 

kömək edir.      

Qərar  qəbuletmə  prosesinin  öyrənilməsində  iki  əsas  yaxınlaşmanı  ayırmaq 

olar:  

-

 

Geniş  mənada,  bu  halda  qərar  qəbuletmə  prosesi  məqsədlərin 

generasiyasını, alternativlərin tapılmasını bir və ya bir neçə həll variantının seçilmə 

məsələsini həll edir; 

-

 

Dar  mənada,  bu  halda  qərar  qəbuletmə  prosesi  ancaq  seçim 

məsələsinin həlli kimi başa düşülür. 

ndiki zamanda aşağıdakı kimi qərar qəbuletmə sistemləri mövcuddur: 

-

 

Qeyri-formal  (ekspert  sistemləri  nəzəriyyəsi,  neyron  şəbəkələr, 

genetik alqoritmlər) 

-

 

 Kollektiv(ekspert qiymətləri metodu) 

-

 

 Miqdar  (çox  kriteriyalı  qiymətlər  metodu,  qərar  qəbuletmənin 

modelləşməsi, oyunlar nəzəriyyəsi, ieararxik analiz metodu). 

 Qərar qəbuletmə prosesinə əsasən aşağıdakı faktorlar təsir göstərir:  

---