Microsoft Word S. Nergiz dissertasiya doc
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
32 - Qərar qəbuletməyə dəstək sistemləri (QQDS). Qərar qəbuletmə nəzəriyyəsinin metodları QQŞ-ə yüksək dərəcəli qeyri-müəyyənliklər və risklərin olduğu bir vəziyyətdə optimal seçim etməyə kömək edir. Bu nəzəriyyə bir tərəfdən praktikada problemli vəziyyətlərin necə həll olunmasını, digər tərəfdən gələcəkdə ən yaxşı qərarların qəbul edilməsini təmin edən strategiyanın işlənməsi ilə məşğul olur. Birinci dəfə qərar qəbuletmə metodları dövlət idarəçiliyi araşdırmalarında Herbert Saymonun 1947-ci ildə çap etdirdiyi “ darəetmə söhbətləri” adlı məqaləsində istifadə edilmişdir. Saymon göstərmişdir ki, qərar qəbuletmə idarəetmənin əsas mahiyyətidir, ona görə də mecetment sahəsində ideal idarəetmə strukturları yaratmağa cəhd göstərmək əvəzinə, rəhbərlərə rasional qərar qəbuletmə metodlarını öyrətmək daha məqsədəuyğundur. Ancaq qərar qəbuletmə haqqında elmi araşdırmalar əsasən keçən əsrin 70-ci illərindən çoxalmağa başlamışdır. Buna baxmayaraq, indiyə qədər, onun dəqiq tərifi verilməmişdir. Belə bir fikir də mövcududr ki, informasiya idarəetmə sistemləri ( S) ilə qərar qəbuletməyə dəstək sistemləri (QQDS) arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, S ümumi qəbul olunan xarakter daşıyan, təkrarlanan, qərarların qəbul edilməsinin avtomatlşdırılmasına xidmət edir, müvafiq olaraq bu halda da müəyyən mənada qərar qəbuletmə qaydaları da mövcud olmuş olur. QQDS-nə gəldikdə isə, onlar qərarları yaratmır, avtomatik qərar qəbuletmə sisteminin nəticəsi hər hansı bir qərar olmur, müəssisənin rəhbərinə və ya menecerinə müəyyən qərarları qəbul etmək üçün kömək edir. Bu sistemlər qərar qəbul edən şəxsə müəyyən vəziyyətdən çıxış zamanı kömək edir, çıxış yolunu tamamilə göstərmir. Bu xüsusiyyətləri aydınlaşdırmaq üçün qərar qəbuletmə sistemləri ilə ənənəvi müxtəlif parametrli verilənlərin elektron işlənməsi sisteminin fərqinə aşağıdakı cədvəldə baxaq: Cədvəl 2. Qərar qəbuletmə sistemləri ilə verilənlərin elektron işlənməsi sistemlərinin müqayisəsi Parametrlər Verilənlərin elektron işlənməsi sistemi Qərar
qəbuletmə sistemi
Məqsəd Ayrı-ayrı alt Müəssisədə tam 33 sistemlərin səmərəliliyi şə kildə səmərəlilik stifadəçilər ş çilər Rəhbərlik stifadə
Passiv Aktiv
Zaman Keçmişdə ndi və gələcəkdə Fəaliyyəti Qeyd olunmuş Çevik
Bir çox tədqiqatcılar gündəlik həyatda qərar qəbul etməni öyrənməklə, rasional qərar qəbuletmə modellərindəki nöqsanları aradan qaldırmağa çalışmışlar. Bu tədqiqatçılar arasında Herbert Saymon, Çarlz Lindblom, Amitai Etsioni və Çeyms Març tərəfindən təklif olunan konsepsiyalar daha məşhurdurlar. Herbert Saymon iddia etmişdir ki, tam rasional olan qərarların qəbul edilməsi aşağıdakı səbəblərdən mümkün deyildir: bütün zəruri məlumatları yığmağa və ehtimal olunan bütün nəticələri söyləməyə müəssisələrin həm vaxtının, həm də vəsaitinin olması heç zaman mümkün deyildir, həmçinin problemin bütün tərəflərinə eyni zamanda baxmağa insan beyninin imkanları da çatmır. H.Saymon bu şərti məhdud rasionallıq şərti adlandırır. O iddia edir ki, qərar qəbuletmədə, hətta ən optimal olmasa da, birinci əlverişli variantın secilməsini ən səmərəli strategiya hesab etmək olar. Çarlz Lindblom müəyyən etmişdir ki, bütün müəssisələr, əsasən də dövlət müəssisələri sadə və ehtiyyatlı qərarların qəbul edilməsinə meyllidirlər. Hətta formal şəkildə mütləq rasional olan qərarların qəbul olunduqdan sonra daxili qeyri stabillik yaratmaq tendesiyası vardır. Qəbul olunan qərarların həyata kecməsi birdən-birə olmur, addım-addım baş verir və hər bir addımda nəticələrin bilinməsi sonrakı mərhələlərdə nəzərə alındığına görə vəziyyətin dəyişməsində ciddi səhvlərin olması riski çox aşağı olur. (Lindblom bu strategiyanı “inkrementalist” adlandırmşdır ( increment – “tədricən artan addımla”)). Amitai Etsioni “inkrementalist” və rasional seçim modellərinin aralıq variantı kimi “qarışıq skanirə olunmuş “ adlanan model təklif etmişdir. Bu model ona əsaslanır kı, müəssisə ücün bütün problemlər eyni dərəcədən vacib olmur və qəbul edilən qərarlar da həmişə iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilmir. Ceyms Març müəssisələrdə “zibil qabı” adlanan prinsipə əsaslanan qərar qəbul etmək versiyasını təklif etmişdir. Bu konsepsiyaya görə hər şey insanların,
34 şə raitin, vəsaitlərin təsadüfi birləşməsi (zibil qabında müxtəlif növ zibillərin olması kimi) ilə təyin olunur. Bu halda hansı strategiyanın secilməsi, göründüyü kimi, müəssisənin xarakteristikasından asılı deyildir və ancaq bu parametrlərdən asılıdır. Bu konsepsiyada sistemli yanaşma olmadığı üçün onun səmərəli olması ancaq bir uğurlu anın olmasından asılıdır. Qərar qəbuletmə məsələləri özünün çox böyük müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Ümumi halda qərar qəbuletmə məsələsini aşağıdakı informasiyalar yığımı ilə xarakterizə etmək mümkündür: burada T- məsələnin qoyuluşu (məsələn, ən yaxşı alternativin seçilməsi və ya bütün alternativlər çoxluğunun nizamlanması, A-mümkün alternativ variantlar çoxluğu, K- seçim kriteriyalar çoxluğu, X-üstünlük ölçü metodları çoxluğu, F- mümkün alternativlər çoxluğunun kriterial qiymətləndirmə çoxluğunda təsvir olunması (nəticə), G-ekspertin üstünlük sistemi, D-üstünlük sistemini ifadə edən həlledici qayda. Turbanın fikirlərinə görə, QQDS aşağıdakı kimi dörd əsas xarakteristikaya malikdir: 1) QQDS həm verilənlərdən, həm də modellərdən istifadə edir; 2) QQDS menecerlərə zəif strukturlu və struktursuz məsələlərlə bağlı qərar qəbuletməyə kömək edir; 3) QQDS menecerlərin qərarlarını əvəz etmir, onlara yardım edir; 4) QQDS-nin məqsədi qərarların səmərəliliyinin yaxşılaşdırılmasıdır. Turban ideal formada QQDS-nə olan tələbatı təklif etmişdir: deal formada QQDS aşağıdakı kimi xarakteristikalara malik olmalıdır: (1) zəif strukturlu qərarları istifadə edir ; (2) müxtəlif səviyyədə və rütbədə QQŞ-lərə aiddir; (3) qrup halında və ya fərdi halda istifadəyə uyğunlaşdırıla bilər; (4) əlaqəli və ardıcıl qərarları dəstəkləyir; (5) qərar qəbuletmə prosesinin - intellektual hissə, layihələndirmə və seçmə kimi üç fazasını dəstəkləyir; Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|