Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
188 
 
 
miqyasını nizamlayır və yeni xidmət sahələrinin coğrafiyasının həssaslığını 
təmin edir. 
İnsan rifahın yüksəlməsi və ya aşağı düşməsi ilk növbədə onun müxtəlif 
komponentlərinin  faydalığının son sərhədləri arasndakı nisbətətlərdən asılıdır. 
İqtisadi inkişafı sürətlə artan ölkələrdə insanların həyat tərzinin olmasına sə-
bəb yüxarıdakı ideyalara söykənməsi ilə əlaqəlidir. Bu əlaqələrinin metodoloji 
çərçivəsində obyektiv  zəruri və sosial həssaslığı mövcuddur. 
Tarixən iqtisadi inkişafın sənayeləşdirmə mərhələsindən başlayaraq mütləq 
təlabatlar üstün mövqeyə malik olması ilə fərqlənmişdir. Sonrakı dövrlərdə isə 
iqtisadi inkişafın yüksəlməsi  əsasında maddi istehsalın təlabatında həssaslıq 
nisbətən az nümayiş olunur.  
İqtisadi artım istehsal prosesinə əlavə istehsal amillərinin (əmək, kapital və 
s.) cəlb olunması, yaxud istehsal texnologiyasının təkmilləşməsi nəticəsində 
ümumi daxili məhsulun (ÜDM) həcminin, o cümlədən hər nəfərə düşən ÜDM-
in həcminin yüksəlməsidir. Məntiqi düşüncədən göründüyü kimi iqtisadi artım 
əsasən kəmiyyət dəyişməsini, yəni  əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə 
imkan verən daha çox əmtəə və xidmətlərin istehsalını ifadə edir. İqtisadi ar-
tımdan fərqli olaraq iqtisadi inkişaf dedikdə iqtisadiyyatdakı keyfiyyət dəyi-
şikliyi başa düşülür. İqtisadi inkişaf əlavə iqtisadi artım üçün əsas yaratmaqla 
birlikdə, sosial-iqtisadi və mədəni strukturda, həmçinin əhalinin həyat səviyyə-
sində keyfiyyət dəyişikliyinə yol açır. Dolayısı ilə, geniş mənada iqtisadi inki-
şaf anlayışı  həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət dəyişməsini ehtiva edir. ÜDM 
milli hesabatlar sisteminin və iqtisadiyyatın  ən mühüm göstəricilərindən biri 
kimi istehsal fəaliyyətinin son nəticəsinin, son istehlak üçün istehsal olunmuş 
əmtəə  və xidmətlərin dəyəri ilə ölçülür. O, özündə iqtisadi-sosial inkişafının 
bütün sahələri üzrə yaradılan ümumi əlavə dəyərlə xalis vergilərin cəmini əks 
etdirir.  
 
 
Funksional inkişafın  həssaslıq kəmiyyətin  parametrləri 
 
BMT-nın təklif etdiyi (1990-cı il) həssaslı insan inkişaf indeksi konsepsiya-
sında ÜDM-in hər nəfərə düşən göstəricilər indeksi  kəmiyyətləri etalon  kimi 
qəbul olunmuşdur. Aparılan araşdırmalarının optimal səviyyəsinin parametrlə-
rinə görə bu indeks kəmiyyətlərinin reallıqları iqtisadi inkişafının fəaliyyətində 
önəmli effekt yaradır. Bu indeks ümumi formada milli gəlirin hər nəfərə düşən 
məbləğ  kəmiyyətinin göstəricisi  əsasında hesablanır. 2000-ci ilin sonundan 
başlayaraq həssaslı inkişaf indeksi şkalası 0-dan 1-dək bölünmüşdür və kəmiy-
yət göstəricisi 0.4-dən aşağı olan ölkə yoxsul hesab edilir. 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
189
 
 
Funksional inkişafın həssaslığı çərçivəsində Qlobal Məcmu Məhsul,sənaye 
istehsalı, beynəlxalq ticarət, ölkələrdə həyat səviyyəsinin dinamikası və s. iq-
tisadi-sosial və satrateji indikatorlar fəaliyyət göstərirlər. Strateji araşdırmala-
rın nəticələri göstərir ki, son dövrlərdə Qlobal Məcmu Məhsulun kəmiyyət 
göstəricilərində ABŞ, Avropa İttifaqı, Yaponiya və qismən Çin üstünlüyə ma-
likdirlər. 
Dünya Bankının strateji proqnozlarına görə yaxın 25 il dövründə inkişaf et-
məkdə olan ölkələrinin potensial funksional strukturlarının əsas hərəkətverici 
qüvvəsininin aktivlik hala çevrilməsi gözlənilir. Məntiqi nəticəyə  əsasən bu 
tipli ölkələrin iqtisadi-sosial potensial səviyyələrinin 2030-cu illər  ərəfəsində 
Qlobal Məcmu Məhsulun həcminin iki dəfə artması gözlənilir. Başqa ifadə ilə 
desək,bu dövrdə Qlobal Məcmu Məhsulun mütləq həcmi 72 trln. $ dollara ça-
tacaq. Bu kəmiyyət göstəricisi inkişaf etməkdə olan ölkələrinin xüsusi çəkisi 
isə 38%-ə bərabər olması proqnozlaşdırılmışdır. 
Təhlillərə  əsasən, Qlobal Məcmu Məhsulun dəyişilməsinə uyğun olaraq 
inkişaf etməkdə olan ölkələr qrupunun xüsusi çəkisi 22%-dən 32%-ə    qədər 
genişnəlməsi gözlənilir. Asiya, Şərqi Avropa, Latın Amerika ölkələri Qlobal 
Məcmu Məhsul səviyyələrinə görə inkişaf etmiş ölkələrə yaxınlaşması (Türki-
yə, Meksika, Hindistan, Argentina və s.) gözlənilir.     
Müasir dövrdə əhali artımının  təxminən 76%-i inkişaf etməkdə olan ölkə-
lərinin hesabına formalaşır. BMT-nin hesablamalarına əsasən inkişaf etməkdə 
olan ölkələr üzrə gündəlik gəliri bir dollardan az olan  insanların sayı (1 mlrd.-
dan çox) iki dəfə azalacaqdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə illik 4000-17000 
dollara qədər gəliri olan insanların sayı dünya əhalisinin 15%-ni əhatə edilmə-
si gözlənilir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qlobal  Məcmu Məhsula görə    ölkələrin təsnifatı:  ABŞ-21.69%; Qərbi 
Avropa ölkələr-21.4%; Çin- 12.0%; Yaponiya -7.0%; Hindistan -6.0%-ə  
sahibdirlər. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
190 
 
 
 
On yeddinci önəm          
Həyat keyfiyyətinin  funksional coğrafiyası
   
 
 
 
 
 
 
 
 
   “Həyat  keyfiyyəti” anlayışının indikatorları 
 
Elmi mənbələrində “həyat keyfiyyəti” anlayışı sosial məsələlərini  əhatə 
etnəklə yanaşı, istehsal və qeyri-istehsal sahələrinin keyfiyyət dinamikasını, 
siyasi, hüquqi, coğrafi və s. ideyalarını özündə birləşdirir.  
Həyat keyfiyyəti funksionallığına görə obyektiv və subyektiv gerçəkliyə 
malikdir. Obyektiv gerçəkliyə insanların miqrasiyası, ölüm faizi, gəlirlərin 
bərabərlik bölgünüsünün dərəcəsi, təhsilinin keyfiyyəti, cəmiyyətdə baş verən 
“əsəbi” hadisələr (cinayətkarlıq, narkomaniya, intihar, boşanma və s.). da-
xildir. Subyektiv gerçəkliyə isə müxtəlif sosial, psixoloji və s. ictimai rəy 
sörğuları daxil edilir. 
  Məntiqi yanaşma ondan ibarətdir ki, həyat keyfiyyəti çoxfunksional an-
layış olduğundan onu vahid göstəricilər əsasında təhlil edilməsində çətinliklər 
mövcuddur. Həyat keyfiyyəti anlayışı, insanın layiqli gəlir səviyyəsinə sahib 
olduğu, fizioloji tələbatları ilə yanaşı sosial və  mədəni ehtiyaclarının da 
ödəndiyi inkişaf etmiş cəmiyyəti ifadə edir. Buna müvafiq olaraq, həyat key-
fiyyəti - ictimai mənafeyi ön planda tutan, iqtisadi inkişafının həssaslığına 
əsaslanan bir anlayışı təmsil edir.  
Sosial həyat keyfiyyətinin səviyyə artımının yüksəldilməsi dövlətinin başlı-
ca məqsədləri aşağıdakılardır: - insanın minimum yaşayış səviyyəsini və stan-
dartlarını təmin etmək; gəlirlərin ədalətli bölgüsünə nail olmaq;  ictimai mal və 
xidmətlərin təklifini artırmaq və bunun davamlılığını təmin etmək və s.    
Həyat keyfiyyəti  və onun indikatorları insanların gəlir səviyyəsi, yığımları, 
istehlak xərcləri içərisində qeyri-ərzaq mallarının xüsusi çəkisi, səhiyyə xid-
mətlərindən istifadə səviyyəsi və s. kimi olduqca müxtəlif  amillərlər də birba-
şa  əlaqəlidir. Bu baxımdan həyat keyfiyyət indikatorları ölçülərkən ayrı-ayrı 
məqsədlərinin də ön plana çəkilməsi məqsədəuyğundur.  
Sosial indikatorlar həyat keyfiyyətlərin insan qrupları arasında yayılmasının 
orta səviyyəsini  əks etdirir. Sosial indikatorlarının səviyyəsini ölçmək üçün 

---