Microsoft Word tarfilmet11. doc

2.   qudaylar  adamlardı qatan’ qadag’alap baradı ha’m olardı orınsız qılıqları, 

ha’reketleri ushın jazalaydı. 

3.   qudaylar a’dette «qudaylardın’ ko’re-almawshılıg’ı» tiykarında ha’reket etedi. 

Gerodottın’ birinshi pikirine toqtaytug’ın bolsaq, ol ha’dden tıs ta’biyg’iy emes 

ta’sirler, qanday da bir izge qaytarıp bolmaytug’ın ku’sh haqqında aytadı. Hesh 

na’rse qudaydın’ qa’lewisiz bolmaydı, dep ko’rsetedi. Usıg’an baylanıslı ilimpaz 

Peppidi «Du’nyag’a biylik etiw (Gerodot boyınsha) quday taalag’a tiyisli, al tariyx 

bolsa qudaydın’ qa’legenlerin, rejelerin tek a’melge asırıw g’ana bolıp tabıladı». 

Yag’nıy quday ta’repinen payda bolg’an na’rseni, adamnın’ qaytarıwg’a ku’shi 

jetpeydi, dep ko’rsetedi Gerodot.  

Al Gerodottın’ ekinshi filosofiyalıq – tariyxıy pozitsiyasına keletug’ın bolsaq, 

onda ha’reket ha’m og’an qaytarılg’an juwap arasında tikkeley baylanıs bar degen 

pikir kelip shıg’adı. Gerodot sonday-aq «ta’g’dir barlıq hu’jdansız, haram adamlardı 

a’dil jazalaytug’ınına» isenedi. Tariyxta ku’ta’ belgili bolg’an Troyanın’ qulawı da, 

adamlardın’ jo’nsiz ha’reketlerine juwap retinde ju’z  bergen. Gerodot sonday-aq, 

qudaylar o’zinen to’men janzatlardın’ baxıtlı bolıwda olar menen ten’lesiwine 

shıdamaydı. Bul haqqında Gerodot «Senin’ ullı tabısların’ meni quwandırmaydı, 

sebebi qudaylar onı qanshelli ko’re almaytug’ının men bilemen». «Ha’r qanday 

qudaydın’ ko’re almawshılıg’ı, adamlarda qa’weterleniw payda etedi», «Quday ha’r 

qanday artıqmash na’rselerge tosqınlıq etiwdi jaqsı ko’redi», dep jazadı. Biraq birde 

Gerodot Kserkstin’ basına tu’sken mu’siybetler haqqında aytqanda onın’ sebebin 

menmenlikte dep biledi. Solay etip bunda qudaylardın’ ko’re almawshılıg’ı emes, al 

a’dilligi haqqında aytıladı. 

Gerodottın’ ko’z-qarasları haqqında so’z etkende ilimpaz S.Ya.Lurenin’ 

to’mendegi pikirin keltirip o’tiw orınlı boladı. «Gerodottın’ ko’z-qarası boyınsha kim 

o’zine ajıratılg’annan zıyatraq baxıtqa iye bolıwg’a umtılsa, onı ta’g’dirdin’ o’zi 

jazalamay qalmaydı, bul tariyxtın’ tiykarg’ı nızamı bolıp tabıladı. Gerodottın’ barlıq 

kitabı tiykarınan usı ulıwma jag’daydı sa’wlelendiriw tiykarında qurılg’an».  

Bunı Gerodottın’ parsı aqsu’yegi Artabannın’ Kserkske aytqan so’zlerin 

keltiriwinde ko’riw mu’mkin. Artaban Kserkske` «Sen qudaylardın’ jawdırg’an 

qa’ha’ri ku’ta’ joqarı ko’teriliwge urıng’an janzatlarg’a tiyip atırg’an, olardın’ 

menmensinip basqalardan joqarı turıwına qarsı qaratılg’anın ko’rip otırsan’. Al 

elespesiz, kishkene janzatlar qudaylardın’ ko’re almawshılıg’ına tap bolmaydı. Sen 

---

qudaylardın’ en’ ba’lent u’yler ha’m ag’ashlarg’a qa’ha’rin tigip atırg’anın ko’rip 

otırsan’. Sebebi qudaylar ha’r qanday ullı na’rsenin’ ku’lin ko’kke suwıradı. 

Sonlıqtanda kishigirim sandag’ı a’skerlerdin’ ko’p sandag’ı a’skerlerdi qıyratıwı 

mu’mkinligin tu’siniwin’ kerek. Sebebi qudaylar ha’dden tıs ketiwdi jaqsı ko’rmey, 

aqıbetinde ku’shli a’skerler shermendelik penen qurban bolıwı mu’mkin. Sebebi 

qudaylar o’zinen basqa qandayda bir janzattın’ o’zi haqqında joqarı pikirde bolıwına 

taqat etpeydi». 

Bul tag’ı bir ret Gerodottın’ tariyxtı diniy ha’m dinge baylanıslı tu’siniw ko’z-

qarası ko’rinedi. Ulıwma alg’ang’a Gerodottın’ pikirlerinin’ turaqsızlıg’ı, onın’ 

o’zinin’ de turaqsızlıg’ı haqqında aytıwg’a boladı. Ma’selen, ol Gretsiyag’a kelgende 

da’rhal Afinadag’ı biylik etiwshi demokratiyanın’ ko’z-qarasına o’tip ketedi. Grek-

parsı urısları haqqında jazg’anda tek Afinanı g’ana maqtap, al parsılar ta’repinen 

kishi Aziyadag’ı grek qalalarının’ basıp alınıwın u’lken qanatlanıwshılıq penen 

ta’riyipleydi. Onın’ ha’reketleri ayırım jag’daylarda ha’tte patriotshılıqqa tolıq 

qarama-qarsı da’rejege deyin jetedi. O’zi sa’wlelendirgen a’skeriy – siyasiy 

waqıyalarg’a biyparwa qaraydı. Gerodottı tag’ı bir filosof Safokl menen salıstırıw 

da’stu’rge aylang’an. Safokl da do’gerektegi turmıstı a’shkara etiwge, onı anıq 

sa’wlelendiriwge umtılg’an. Biraq ol usınday pikirlerden, yag’nıy aldamshı 

qaharmanlıq turmıstan izge qaytıw kerekligin, qudaylardın’ ku’sh qu’direti, abıroyın 

sa’wlelendiriw za’ru’rligin an’lap jetken. Al Gerodot bolsa tariyxıy haqıyqatlıqtı 

a’shkaralap sa’wlelendirgeni menen, qudaylardı hu’rmetlep ko’rsetiwge qaytpaydı. 

O’zinin’ yarımlay ag’artıwshılıq plyuralizminde qalıp qoyadı. Sonlıqtan da 

Safokldın’ o’mir kontseptsiyası qayg’ılı, al Gerodota bolsa biyg’am ha’m tariyxıy 

shınlıqtın’ ko’rkem obrazları menen bu’rkelgen.  

 

4. A’yyemgi Gretsiyada (pikirlew ko’z-qarasında)  

tariyxqa qarsı tendentsiya. 

(Klassikalıq-polislik waqıt) 

Biz bunnan aldın a’psanalıq waqıt haqqında so’z etken edik, onın’ qa’wimlik-

ruwlıq formatsiyag’a ta’n ekenin, onda individual qaharmannın’ bolmaytug’ının so’z 

ettik. Epik waqıt ta qa’wimlik-ruwlıq formatsiyanın’ belgili bir da’wiri, atap aytqanda 

patriarxatqa tuwra keletug’ını, biraq onın’ a’psanalıq waqıttan ayırması aldın’g’ı 

plang’a qaharmanlıq individual shıg’atug’ını ma’lim. A’psanalıq waqıtta bir 

---

pu’tinliktin’ bo’legi onın’ menen ajıralmas baylanısqan. Biraq pu’tinliktin’ ko’plegen 

o’z aldına elementleri, ja’mi alg’anda usı pu’tinnin’ tariyxı bolıp tabılmaydı. Epik 

waqıtta bolsa aldın’g’ı plang’a shıqqan qaharmanlıq individum turmıstı o’zinshe 

qurıwg’a ha’reket etedi. O’zin qa’wimlik-ruwlıq ja’miyetten o’zgeshe sanaytug’ın, 

biraq ele onnan bo’leklenbegen tariyxıy individuum ruwlıq qa’wimnen tolıq erkinlik 

sezimine berile baslaydı. O’ndirislik ku’shlerdin’ ha’m ba’rinen burın xalıqtın’ 

sanının’ o’se baslawı menen patriarxatlıq ha’m epik turmıstın’ eski formalarının’ 

na’tiyjesizligi ayqın ko’zge taslandı. Ol ebeteysiz, ha’reketshen’ emes bolg’anlıqtan 

endi ruwlıq qa’wimnin’ materiallıq turmıs keshiriwin ta’miyinley almadı. Bunnan 

adamdı ruwlıq baylanıslardan azat etiw, og’an erkinlik beriw talabı kelip shıg’adı. 

Sonlıqtanda ruwlıq qa’wimnin’ ornın tuwısqanlıq qatnaslarg’a emes, al tek qon’sılıq 

qatnaslarg’a tiykarlang’an puxaralıq qa’wim yamasa polis iyeley baslaydı. Waqıttı 

jan’asha tu’siniwdin’ o’zgeshelikleri mine usınnan kelip shıg’adı. 

O’zinin’ ruwlıq qa’wimi menen baylanıslardı u’zgen individuum do’gerektegi 

o’mirdin’ ıyınshılıqları, ag’ımın da o’zinin’ a’zziligin seze baslaydı. O’zindey erkin 

individuumlar menen sotsiallıq ekonomikalıq baylanıslarg’a kirisiwge ma’jbu’r 

boladı. Solay etip burıng’ı ja’miyetlik-ruwlıq formatsiyanın’ ornında polis payda bola 

baslaydı. Biraq ruwlıq baylanıslardan ajıralg’an adam ele tolıq o’zbetinshelikke iye 

bolmaydı, o’zinin’ ishki ku’shlerin tolıq rawajlandıra almaydı. Ruwlıq qa’wim 

ag’zasınan puxarag’a aylanıp, adam o’zbetinsheligin ishten rawajlandırıwsız ele tek 

printsip sıpatında, yag’nıy o’zinin’ ishki pu’tinligisiz (tolıqlıg’ısız) anaw yamasa 

mınaw da’rejede abstrakt ha’reket etedi. 

Biraq bunday abstrakt shaxs (adam) o’zin materiallıq ta’miyinlew, demek 

polistin’ o’zin sotsiallıq-ekonomikalıq ta’miyinlew ushın jetkiliksiz boladı. Polistin’ 

quramına kirgen ha’m bir-biri menen jaqın bolıp ketken individuumlardan basqa jat 

adamlardın’ miynetinen paydalanıw za’ru’rligi payda boladı. Olarg’a baylanıslı polis 

puxarası sho’lkemlestiriwshi ku’shke aylanadı. Al «jat adamlar» bolsa ha’r qanday 

o’zbetinshelikten ayrılg’an, a’melde islep shıg’arıwshılardın’ sho’lkemlesken massası 

g’ana boladı. Solay etip klassik polis ushın za’ru’r bolg’an qul iylelewshilik payda 

boladı. Da’slep ol kishigirim jer ha’m menshik iyesi ushın ja’rdemshi sıpatında bolsa, 

bizin’ eramızg’a deyingi V a’sirge kele tez ha’wij alıp u’lken o’zgerisler payda etedi. 

Solay etip individuumdı onın’ ruwlıq qa’wiminen bo’leklew eki ku’ta’ a’hmiyetli 

dialektikalıq alg’a ilgerlewde g’ana ma’niske iye boladı. 

---