Microsoft Word tarfilmet11. doc

3-Tema: Erte xristianlıq tariyxı teologiyası 

2 saat lektsiya, 2 saat a’meliy. 

 

Xristian diniy du’nya qarası ta’siyri. A’wlie- Avgustin, «Xuda qalası  

h’aqqında»  («İlimiy qala h’aqqında»). İlah’iy adam h’a’m insan du’nyası. Karamatlı 

tariyx h’a’m du’nyalıq tariyx, «Eki qala h’aqkında» ta’liymat. Waqıt h’aqqında 

tu’sinik. Rawajlanıw ideyası. Xristian tariyx tanıwının’ tu’sinikler o’zgesheligi. 

 

A’debiyatlar dizimi: 

I. Tiykarg’ı a’debiyatlar: 

1. Karimov İ.A.-Wzbekistonning wz istiqloli va taraqqiёt ywli. T., «Wzbekiston» 1992.. 

2. Karimov İ.A.-Wzbekistonning siёsiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy 

tamoyillari. T.»Wzbekiston». 1995. 

3. Karimov İ.A. –Wzbekiston Milliy istiqlol, iqtisod, siёsat, mafkura. T., «Wzbekiston». 

1996. 

4. Karimov İ.A. –Tarixiy xotirasiz kelajak ywq. T., «Sharq. 1998. 

5. Karimov İ.A.-Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. T., «Wzbekiston». 1998. 

6. Karimov İ.A. –Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq millatni-millat qilishga xizmat etsin. 

«Tafakkur» jurnali bosh muxarrirning savollariga javoblar. T., «Wzbekiston». 1998. 

7.Popper K. –Nisheta istorizma. M., 1993. 

8. Popper K. Otkrıtoe obshestvo i ego vragi. M., 1993. 

9. Semenov Yu. Sotsialnaya filosofiya. A.Toynbi. M., 1980 

10. Sovremennaya zapadnaya filosofiya. Slovar.-M., 1991. 

11. Sorokin P. Chelovek, tsivilizatsiya, obshestvo. M., 1992. 

12.Tarle E.V.–Ocherk razvitiya filosofii istorii. V kn.:«İz literaturnogo naslediya 

akademika E.V.Tarle». M., 1981. 

13. Tarnas R. İstoriya zapadnogo mıshleniya. M., 1995. 

 

II. Qosımsha a’debiyatlar: 

1. Tatsit Korneliy. Sochineniya v 2-x tomax.L., 1969. 

2. Toynbi A. Postijenie istorii. M., 1991 

3. Ortega-i-Gasset X. Degumanizatsiya iskusstva i drugie rabotı. M., 1991. 

4. Form E. Dusha cheloveka. M., 1992. 

5. Fukidid. İstoriya. -L., 1981 

6. Shpangler O. Zakat Evropı. Ocherki morfologii mirovoy istorii. Tom 1; Getshalt i 

istoriya. M., 1993. 

IV a’sirge kelip xristian shirkewi joqarı klass wa’killeri h’a’m ma’mlket ushın 

xızmet atqardı. Shirkewde basshılıq rol episkoplarg’a o’te basladı. 313-jılı Nikadag’ı 

(Kishi Aziyada), 318 –jılı Konstantinopoldag’ı tserkvlik soborda xristian 

shirkewinin’ «İsenim belgileri» qa’liplesti. Onday quday ush na’rseden ibarat 

delingen yag’nıy troitsa: quday ata, quday bala h’a’m a’wliye a’rwaq. Shirkew 

imperatordı o’zlerinin’ is ju’zinde basshısı dep esapladı. Episkoplar qalalardag’ı 

---

basqarıwda u’lken rol oynadı. Diniy xızmetkerlerdin’ geyde qala xalqı u’stinen sud 

jumısların apardı. IV a’sir aqırı V a’sir basında Rim episkopı o’zin «papa» dep 

(shirkew basshısı) ataq aldı. Ol estetik penen pu’tkil Batıs episkopları qaraytug’ın 

bolg’an. Shirkew katolicheskiy (du’nya ju’zlik) dep atalıng’an. 

Berengar Turskiy (1000-1088 jılları) o’z da’wiri ushın sheshiwshi pikir bildirgen. 

Onın’ pikiri boyınsha, adamlar sezimine tusinikli birden-bir zatlar g’ana real bolıp 

tabıladı, al ulıwma tu’sinikler-«universaliyler» - h’aqıyqatlıg’ında joq, biraq birden-

bir qubılıslar summasının’ abstrakt belgileri bolıp tabıladı. Bul pikirdi rawajlandırıp, 

Rostselin Kompyanskiy (1050-1112 jılları) sonı da’lilledi, «universaliyler», 

«zatlardan keyin» payda boladı h’a’m sonın’ ushın a’piwayı atamalar yamasa atlar 

bolıp tabıladı. Orta a’sirlik filosofiyası ag’ımlarının’ biri bolg’an «nominalizm» 

usılayınsha payda bolg’an. 

Nominalizmge «realizm» qarsı turg’an. Realizmde tek g’ana «ulıwma 

tu’siniklerdin’» real bar bolg’anlıg’ı moyınlanatug’ın edi. Birden-bir zatlar bolsa usı 

tu’siniklerdin’ do’retpesi h’a’m jetispegen sa’wlesi dep qaralg’an. 

Sxolastikanın’ rawajlanıwında u’sh da’wirdi ko’riwge boladı: erte da’wir (XI-XII 

a’sirler), onın’ rawajlanıw da’wiri (XIII a’sir ) h’a’m h’a’lsirew da’wiri (XIV-XV 

a’sirler). Sxolastikada tartısı bolg’an tiykarg’ı ma’sele-bul bilimnin’ dinge qatnası 

h’aqqındag’ı ma’sele. 

Erte sxolastikanın’ tiykarın salıwshılardın’ biri Anilm Kenterberiyskiy (1033-

1108 jılları) bolg’an. Ol dindi bilimler tiykarı dep esaplag’an h’a’m teologiyanı 

filosofiyalıq jaktan tu’sindiriwge umtılg’an. Orta sxolastikanın’ ekinshi, anag’urlım 

progressiv bag’darının’ en’ ko’rnekli wa’kili Petr Abeler (1079-1142- jılları) bolg’an. 

Ol erte qalalıq ma’deniyat tiykarında rawajlang’an Erkin pikir ju’rgiziwdin’ ko’rnekli 

jırshısı bolg’an. 

Parijde mektep ashıp, ol «Erkin iskusstvolardın’» belgili magistri sıpatında 

Evropada dan’qqa bo’lenedi. Ol ortodoksal sxolastikasına qarsı shıqtı. Ol aqıldı 

bilimnin’ bas deregi dep esaplag’an. «Tu’siniw ushın isenemen» degen teziske ol 

«iseniw ushın tu’sinemen» degen tezisti qarsı qoyg’an. O’zinin’ «Teologiyag’a 

kirisiw», «Awa h’a’m yaq», «Didaktika», h’a’m basqa  shıg’armalarında Abeler 

---

h’aqıyqatlıqtı anıqlaw ushın puxaralıq bilimlerdin’, atap aytqanda antik 

filosofiyasının’ paydalıg’ı h’aqqında pikir aytqan. 

İlimiy bilimler o’risinin’ ken’eyiwi xristianlıq din bilimi menen puxaralıq 

bilimlerdin’ arasındag’ı burıng’ı qatnasıqlardı buzıp jiberdi. Aristoteldin’ natur-

filosofiyalıq shıg’armaları menen tanısıw XIII a’sirde universitettin’ studentleri 

menen oqıtıwshıları arasında ratsionalizm h’a’m erkin pikir jurgiziwdin’ ken’ 

taralıwına, rasmiy sxolastika qarsı ilimlerdin’ payda bolıwına alıp keldi. Ma’selen, 

Parij universitetinin’ magistrları Amari Benskiy h’a’m David Dinanskiy xristian 

shirkewi tu’sinigine sa’ykes keletug’ın quday joq, biraq ol pu’tkil ta’biyatqa tarap 

ketken, sonın’ ushın o’zinin’ dogmatları h’a’m sırları menen qosa shirkewdin’ keregi 

joq, degen ideyalardı aytqan. Bul ko’z-qaraslar eretik h’a’reketinde ken’ taralg’an. 

XIII a’sirdin’ aqırında shirkeu aldında eretik h’a’reketleri erkin pikir jurgiziw 

menen gures alıp barıwda o’zinin’ filosofiyalıq ko’z-qarasların bekkemlew ma’selesi 

turdı. Ja’miyette anıq ta’jiriybedegi bilimler  za’ru’rligin esapqa alıp, shirkew 

o’zinin’ taktikasın o’zgertti. Filosofiya «din iliminin’ malayı» dep ja’riyalandı, ol 

Aristoteldin’ taliymatı diniy dogmalardı da’lillew» ushın paydalana basladı. Monax 

ordenlerinin’ ja’rdemi menen shirkew universitetlerin basqarıwdı o’z qollarına aldı. 

Da’slep Parij  universitetinin’, keyin ala basqa universitetlerdin’ din ilimi fakultetleri 

papanın’ razıshılıg’ı menen dominikanlar qol astında qaldı. Katolik reaktsiyasının’ 

universitetlerge h’u’kimi keskin ideologiyalıq gu’res penen dauam etti. XIII a’sirdin’ 

ekinshi yarımında Aristoteldin’ eki mektebi soqlıg’ıstı Katolik ortodoksları Albert 

Velikiy (1193-1280- jılları) h’a’m onın’ sha’kirti Foma Akvinskiy (1225-1271 jılları) 

baskargan birinshgi mektep Aristoteldin’ miynetlerin shirkew ilimine 

qolaylastırıwg’a urıng’an. Universitettin’ artistlik (kishi) fakultetinde payda bolg’an 

ekinshi mektep Aristoteldi İbn Rusht ruwxında tu’sindirgen. Onın’ basshısı Siger 

Brabantskiy, Aristoteldin’ izinen du’nya h’a’m barlıq tiri maqluqlardın’, sonın’ 

ishinde adamzattın’ ma’n’gi ekenligin tastıyıqlag’an. Siger iliminde qu’day taalanın’ 

o’zi ta’biyat nızamlarına bag’ıngan. Shirkew İbn Rushttın’ (Averistlerdin’) 

ta’liymatın qadag’an etken. Siger papa qamag’ında o’lgen. 

---