Microsoft Word tarfilmet11. doc

dep tu’sinilgen. A’psanalıq da’wirdin’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri to’mendegiler bolıp 

tabıladı.  

1.   Zatlar  menen  tıg’ız baylanıslıq ha’tte olarg’a bag’ınıwshılıq. Sebebi waqıt 

qa’wimlik-ruwlıq tu’sinik. Sonlıqtanda olda janzat dep esaplanadı. 

2.   Onın’ birgelki emes, ga’ sozılın’qı, ga’ tıg’ızlanıwshı xarakteri. Bul da ulıwmalıq 

ha’m jekenin’ bo’linbes bir pu’tinlikke birigiwinen kelip shıg’adı. 

3.   Waqıttın’ baslanıw yamasa ayaqlanıw ma’selesinin’ bolmawı. Sebebi waqıt 

ba’rhama ruwlıq tu’sinik esaplanadı. Al ha’rqanday ruwlıq tu’sinikke waqıt 

sıpatlaması berilmeydi. Sonlıqtanda du’nyanın’ a’psanalıq kartinasında (ko’rinisinde) 

ha’reketti qay jerden baslaw ha’m qay jerde toqtatıw ba’ri-bir esaplanadı. 

4.   Kosmoslıq oraydın’ barlıq jerde bolıwı. 

5.   A’psanalıq waqıt ha’r qanday waqıt ha’m ken’islik a’psanası ushın barlıq na’rsenin’, 

barlıq na’rsede bolıw printsipin na’zerde tutadı. 

6.   Tuyıq (jabıq) kosmos ishinde zatlardın’ ulıwmalıq bir-birine aylanıwı. Bul jerde ha’r 

qanday jekelik (birlik) o’zinde qa’legen ulıwmalıqtı aladı ha’m kerisinshe. 

7.   Waqıt ag’ımında sebeplerdin’ ha’m aqıbetlerdin’ bir-birinen bo’linbeytug’ını, 

ajıralmawı. Sebebi waqıt ag’ımı a’psanada bo’linbeytug’ın pu’tinlik tu’siniledi. Onın’ 

o’zi, o’zi ushın sebep ha’m maqset boladı. 

8.  Jeke insan (shaxs) seziminin’ joqlıg’ı, durısırag’ı onı bir pu’tinnin’ heshqanday 

o’zgeshelikke iye emes, biyparwa bir bo’legi dep tu’siniw. Qa’wimlik-ruwlıq 

formatsiyada insan o’zin ruwlıq qa’wimnen ajıratpaydı. 

9.   Sezim  menen  sheklengenlik ha’m o’zinde tuyıqlang’an kosmostan basqa is 

ha’reketlerdin’ ha’m ha’reket na’tiyjelerinin’ bolmawı. 

10.  

Ha’r bir ma’writtin’ a’jayıp-fantastikalıq xarakteri, sebebi ol ma’n’gilikten 

ayrılmaydı. 

Qa’wimliq-ruwlıq formatsiya adamı ushın ha’rqanday fantastika barınsha 

itimallı bolg’an realizmdi an’latadı. Solay etip waqıttı ha’m ken’islikti a’psanalıq 

tu’siniw qa’wimlik-ruwlıq formatsiyanın’ o’zgeshelikleri menen anıqlanadı. Onda 

jeke subekt o’zi ushın en’ jaqın ha’m tu’sinikli bolg’an qa’wimnen o’zin ayırmaydı. 

Sizler usı waqıtqa deyin «tariyx» so’zi derlik qollanılmay atırg’anın sezgen bolsan’ız 

kerek. Onın’ sebebi biz joqarıda ko’rsetip o’tken a’psanalıq waqıttın’ o’zgeshelikleri 

tariyx tu’sinigine sa’ykes kelmeydi. Tariyx ko’z-qarasınan a’psanalıq waqıttı 

pu’tkilley ha’reketsiz dep aytıw mu’mkin. Sonlıqtanda ol tariyxıylıqtı ko’rsetpeydi. 

Onın’ ushın tariyxıy waqıt ta’n emes dep aytıwg’a boladı. 

---

Biraq a’psanalıq u’stem bolg’an da’wirde adamlardın’ ko’z-qarasında 

faktografiyalıq ha’m pragmatik, ha’r bir waqıyag’a tu’sinik beriwdi talap etetug’ın 

tariyxıylıq bolmadı, dep u’zil-kesil juwmaq shıg’arıw orınsız bolar edi. Absolyut 

a’psanalıqta da o’zinin’ tariyxıylıg’ı bar. Biraq ol bunda nul halatında, sheksizlik 

tu’rinde boladı. Al nul ha’m sheksizlik ha’r qanday aqırg’ı zat ko’z qarasınan bir 

na’rse. Biz aqırg’ı san u’stinde qanday matematikalıq ha’reketler islemeyik, ol hesh 

qashan nulgede sheksizlikkede jetpeydi. Sonlıqtanda biz tek a’psanalıq waqıt g’ana 

emes, al a’psanalıq tariyx haqqında da aytıwmız mu’mkin. Bunda a’psanalıq 

tariyxıylıq barlıq jerde bolg’an oraydı na’zerde tutatug’ının umıtpaw kerek. Onda 

ha’reketti qaydan baslaw, qay jerde tamamlawdı ayırıp bile almaysan’. A’psanalıq 

tariyxıylıq tolıq ha’reketsizlik ekenligi tan’ qaldırarlıq fakt. Ondag’ı bir zattan 

basqasına o’tiw tu’rinde berilgen na’rse, is ju’zinde zatlar ha’m qubılıslardın’ o’tiwi 

emes, al o’z-ara ha’m ha’reketsiz iliniskenlik bolıp tabıladı. 

Tariyx ushın jeke adam, ja’miyet, adamnın’ ha’m onın’ ja’miyetinin’ bir 

jag’daydan basqa jag’dayg’a o’tiwi za’ru’r. A’psanalıq waqıtta jeke adamda, 

ja’miyette, heshqanday o’tiwlerde joq. Sonlıqtanda a’psanalıq tariyx bizge misli onda 

ha’rqanday waqıyalar sa’wlelendirilgeni menen, o’zi ha’reketsiz turg’an 

kinoekrang’a uqsaydı. Tariyxtın’ (tariyxıylıqtın’) payda bolıwı ushın ja’mietlik-

ekonomikalıq revolyutsiyalar, en’ bolmag’anda kem ha’reketler ha’m sotsiallıq-

ekonomikalıq jaqtan ebeteysiz qa’wimlik-ruwlıq formatsiyanın’ az g’ana bolsada 

sheklerinen shıg’ıw za’ru’r boladı. 

  

3. Gerodot ilimiy tariyxının’ jaratılıwı. 

Gerodot o’zinin’ ashıq pikir bildiriwleri, tariyxıy ta’liymatı menen a’yyemgi 

folosoflar arasında ayrıqsha orın iyeleydi. Onı «Tariyxtın’ atası» dep teginnen 

atamaydı. Gerodot qudaylar haqqında da, ta’g’dir haqqında da ko’p na’rseler aytqan. 

Onın’ ko’birek qanday tu’siniklr menen pikirlerin bildiretug’ının an’law qıyın. Ol 

diniy ha’m mifologiyalıq, sonın’ menen birge faktografiyalıq – pragmatikalıq 

tu’siniklerden paydalanadı. Qudaydın’ ha’m ta’g’dirdin’ insaniyat tariyxına ta’siri 

haqqında pikir ju’ritip, ol ayırım waqıtlarda bunnan bas tartıwıda mu’mkin. Ma’selen, 

haqıyqatında da qudaylar usılayınsha sheshken bolıwı, al ba’lkim anaw yamasa 

mınaw waqıya o’z-o’zinen payda bolg’an bolıwı itimal, dep bildiredi. Sonlıqtan da 

onın’ pikirleri bir qatar jag’dayda o’z-ara qarama-qarsı bolıp keledi. Ol ja’miyettin’ 

---

tariyxınan ko’plegen kartinalar keltiredi, olardı teren’lestiredi, usının’ menen bir 

waqıtta skeptik pozitsiyag’ada o’tip ketedi.  

Gerodottın’ ilimiy miynetleri haqqında so’z etetug’ın u’sh shıg’armanı atap 

ko’rsetiw orınlı boladı. Olarda Gerodottın’ tariyxıy filosofiyası tuwralı aytarlıqtay 

mag’lıwmatlar berilgen. Bul miynetlerdin’ biri E.Xovaldqa tiyisli bolıp, ol Gerodottı 

sheshiwshi tu’rde sıng’a aladı. Onın’ pikirinshe Gerodot Gretsiyanın’ satqını ha’m 

waqıyalardı burmalawshı sıpatında ko’rinedi. Al ekinshi bir miynettin’ avtorı belgili 

tariyxshı E.Meyer bolıp tabıladı. Ol ko’plegen sandag’ı ha’r qıylı materiallardı 

u’yreniw tiykarında Gerodottı o’z zamanının’ aldıng’ı adamı, haq niyetli insan 

sıpatında ko’rsetedi. Gerodot haqqında jazılg’an u’shinshi miynettin’ avtorı 

ruminiyalı ilimpaz D.M.Pippidi bolıp tabıladı. Sonday-aq, S.Ya.Lurenin’ kitabınnan 

Gerodottın’ Watandı satqanlarg’a, olardın’ jınayatlarına qızıg’ıwshılıg’ı, grek-parsı 

urısı da’wirinde greklerdin’ belgili ko’semlerinin’ o’zin tutıwına qızıg’ıwshılıg’ı 

haqqında mag’lıwmatlar alıw mu’mkin. Bunday miynetler menen tanısıw sol da’wir 

haqqında ayqınıraq bir pikirge keliwge ja’rdem etedi. Sonday-aq, greklerdin’ parsılar 

menen urısın ha’m olar u’stinen jen’isin ku’ta’ ko’termelep ko’rsetiwdin’ o’zi de 

tiykarsız degen pikirler bildiredi. Sebebi, pu’tkil ellinliler urısqa g’alaba 

qatnaspag’anlıg’ı, ayırımları biyta’rep bolıp qalg’anı, u’shinshi birewleri ha’tte 

Persiyag’a ja’rdem etkeni haqqında da’rekler bar. Tariyxshılardın’ bul miynetleri 

haqqında aytıp otırg’anımızdın’ ma’nisi Gerodottı tariyxshı  sıpatında tu’siniwge, ol 

o’zin qanshelli da’rejede qul iyelewshilik polisine qarama-qarsı qoyg’anlıg’ın 

tu’siniwge ja’rdem etedi.  

Gerodottın’ ko’z-qaraslarında onın’ a’lemge biylik etiwshi diniy nızamg’a 

isenetug’ını ko’rinip turadı.  İnsan tu’sindiriwge bolmaytug’ın ha’dden tıs ta’biyg’ıy 

ku’shler aldında a’zzi dep bildiredi. Gerodot sebeplerdin’ ko’plegen ha’m ha’r qıylı 

bolatug’ının aytadı. Ol sebeplerdin’ ta’biyg’iy bolıwınada, sonday-aq ka’ramatlı 

ta’rtibine de jol qoyadı. Bunın’ menen ol ha’dden tıs faktlerdi ta’biyg’iy 

tu’sindiriwge umtıladı. Al, basqa bir ret Gerodot ka’ramatlı na’rselerge isenip ketedi. 

Gerodot pu’tkil insang’a ta’n na’rselerdin’ ulıwma turaqsızlıg’ı haqqında jiyi-jiyi so’z 

etedi.  

Joqarıdag’ı aytılg’anlardan kelip shıg’ıp Gerodottın’ tariyxqa u’sh ha’r qıylı 

ko’z-qarası haqqında aytıw mu’mkin. Bular` 

1.   barlıq na’rse aldın-ala na’zerde tutılg’an, belgilengen, 

---