Microsoft Word tarfilmet11. doc

İslam dininin’ to’rtinshi sha’rti minnetli tu’rde sadaqa za’kat- so’zbe – so’z 

pa’kleniw degendi an’latadı. 

Xajı bul islamnın’ besinshi sha’rti bolıp, onın’ ma’nisi Kaaba meshiti bolg’an 

«sharapatlı Mekke qalasına zıyaratqa barıwdı an’latadı».               Bulardan basqa da 

da’stu’rlerinen Oraza bayramı, Qurban Xayt bayramı, İslamnın’ da’slepki da’wirinde 

a’wliye adamlarg’a sıyınıw butqa tabınıwshılıq retinde biykar etilgen. Son’ bul dinin’ 

feodallıq ja’miet quralına aylanıwı menen a’wliyelerge sıyınıw ku’sheydi. 

  SUNNİZM  sunna ko’p sanlı xadislerden ibarat sharapatlı an’ızlar toplamın 

moyınlawshılar sunnitler dep ataladı. Olar to’rt xalif h’u’kimetin quwatladı. Orta 

Aziya h’alıqlarıda sunnitli bag’darg’a isenedi. 

 Shiizm 

 (Bir topar ta’repdarlar yag’nıy partiya degen so’zden kelip shıqqan) og’an 

muxammedtinatalas inisinin’ u’lken qızı Fatimanın’ ku’yewi, to’rtinshi xalif A’liy 

ta’repdarları ta’repinen tiykar salınadı. Sheitlerde tek A’liy paygambar ta’rpedarlarına 

baylanıslı xadisler moyınlang’an. 

  İslam teologiyası tariyxıy rawajlanıwdı tu’sindiriwde jer – ju’zlik dinler sıyaqlı 

to’mendegishe printsiplerge tiykarlanadı: 

Birinshiden.  Prividentsializm ideyasın – bunda adamzat tariyxı qudaydın’ erki 

menen basqarıladı, og’an adamnın’ aqılı jetpeydi. 

 Ekinshiden.    Adamnın’ tuwılg’anınan baslap gu’nakarlıg’ı h’aqqındag’ı ideya. 

Ma’selen adamzattın’ jaratılıwında «Adam ata menen xawa ene gu’nakar bolıwı 

menen, quday tala adamdı  sınaw ushın o’z wa’kilin jiberedi». Ol ra’h’a’t turmısqa 

shıgadı. 

U’shinshiden.   Messionizm – ideyası qudaydın’ qayta tiriltip jibergen wa’kili, ol 

gu’nalardı keshiriwshi messiya xristianlıqta  İisus Xristos, musılman sheizminde 

Aliydin’ balaları U’sen menen Asan bolıp tabıladı. 

To’rtinshiden.  Adam ta’g’dirinin’ aldın ala quday ta’repinen belgilenip qoyatug’ını 

h’aqqındag’ı ideya. Bul boyınsha tariyxıy rawajlanıwdı h’a’m adamnın’ jeke o’mirin 

o’zgertip bolmaydı degen ko’z – qaras birinshi orında turadı. 

XİLİAZM.   (Grektin’ «mın’» degen so’zinen shıqqan)   ideyası Xristostın’ 

keleshekte mın’ jıl patshalıq etiwi h’aqqındag’ı tu’sinik bolıp tabıladı. 

---

ESXOTOLOGİYa.    İdeyası aqır zaman h’a’m adamzattı h’a’m h’ar bir bendeni 

qıyamette sawalg’a tutıw tu’siniginin’ jasawı bolıp tabıladı. 

 

5 s. Abu Nasr Farabiydin’ ja’miyetlik siyasiy ko’z qarasları. 

 Tolıq ismi Abu Nasr Muxammed ibn Muxammed Yazlug’ Torxan al – Farabiy, 

h’a’zirgi Shimkent wa’liyatının’ Farab degen jerinde 873 – jılı tuwılg’an, 950 jılı 

Damaskte qaytıs bolg’an. Fiolosof, danıshpan, entsiklopedist alım, Farab, Tashkent, 

Buxara h’a’m Samarqandta oqıg’an. 

  Bag’datta jasap, grek alımlarının’ shıg’armaların u’yrengen. 70 artıq tildi bilgen. 

Damaskta g’a’riplik turmısta jasap, ilshim pa’n menen shug’ıllang’an.  İlim 

du’nyasında 160 tan artıq shıg’armalar do’retken. Zamanlasları onı shıg’ısta 

Aristotelden keyingi iri oyshıl «Muallamus Soniy» yag’nıy ekinshi mug’allim dep 

atag’an. 

Orta a’sirlik  ilim ma’deniyatqa u’les qosqan matematika, astronomiya, meditsina, 

muzıka. Logika, filosofiya, til ilimi h’a’m a’debiyat tarawında do’retiwshilik penen 

shugıllang’an. «Aristoteldin’ Metafizika» shıgarmasının’ maqsetleri xaqqında «baqıt 

saodatqa jetiw h’aqqında» «qalalardı siyasat ju’rgiziw» sıyaqlı shıg’armalar jazg’an. 

Farabiy bilimi. Ta’liymatı oy – pikirlerinin’ ken’ligi h’a’m ideyasının’ teren’ligi 

sebepli shıg’ısta Aristotel (Arasits) dep keyinsheli iri oyshıl – «Muallimus soniy» 

«ekinshi mug’allim» atı menen dan’qı shıqqan. Farabiy orta a’sir jag’dayında aqıl 

h’a’m ilimnin’ saltanatı, ruwxıy azatlıq insanın’ rawajlanıwı h’a’m a’dalatlı h’a’rket 

ushın gu’resken ullı aqıl iyesi edi. 

 Farabiydin’ a’dalatlı ja’miet du’nyanın’ ………… h’aqqındag’ı ideyaları 

Evropanın’ oyanıw da’wirine ta’sir ko’rsetken. Onın’ ideyaları ulıwma, Oraylıq 

Aziyadag’ı oyanıw da’wirinin’ da’slepki teoriyalıq tiykarlarınan bolıp. Bul aymaqta 

oyanıw da’wiri evropaga qarag’anda bir neshe a’sir aldınıraq baslanıwına tu’rtki 

bolg’an. 

  Farabiydin’ Evropa h’a’m ulıwma du’nya filosofiyasına ta’siri ele o’z izertlewlerin 

talap etpekte. Farabiy Oraylıq Aziyada oyanıw da’wiri filosofiyasın, ja’miyetlik 

---

tu’sinigin oy pikirin baslap bergen danıshpan bolıp tabıladı. Onın’ a’dalatlı ja’miyet 

qurıw h’aqqındag’ı pikiri Orta Aziya g’a’rezsizlik jag’dayında iske asqan sıyaqlı. 

 

Filosof ilimpazı İbn Xalduna (1332-1406 jj.) 

 

  Abu ar-Raxmon Abu Zeyd İbn Xaldun arab ma’mleketlik ja’miyetlik, g’ayratker 

sotsial filosof, ma’deniyattanıw tariyxshı, tarixiy filosofiyalıq problemalardı 

izertlegen Adam. Arab filosofı İbn Rushdanın’ jolın tutıwshı. 

 Onın’ belgili shıg’armaları «Vsemirnaya istoriya», «Vvedenie v filosofiyu istorii», 

ko’p tomlıq «Kniga pouchitelnıx primerov i svedeniy iz istorii arabov, persov, 

berberov i drugix sovremennıx im mogushestvennıx narodov» degen kitap h’a’m de 

qol jazbalardın’ avtorı. 

1349-1375 jj. Tunis, Fesa, Franada Bidjan qalalarında basqarıwshılar  qasınan bir 

neshe lawazımlarda islegen h’a’mde Amir Temurdın’ shıg’ısqa atlanısında birge 

ju’rgen.  

 1382-jılg’a kelip  diniy quwdalanıwshılıq  Egipetke qashadı sol jerde  qazı 

lawazımında islep  ja’ne de Al Aqrar, Al Kamxiya, Al-Zakiriya medreselerinde sabaq 

bergen.  İbn Xaldunanın’ filosofiyalıq belgili  miynetinen («Aqıl na’siyat») arab, 

parsı, berber xalqı tariyxınan aqıl na’siyat u’yretiwshi kitabı  (kitob al iborat) atı 

menen u’sh bo’limnen turadı.  Birinshi bo’limi «Tariyx filosofiyasına kiris» 

(Mukaddima) arnawlı ma’seleler, metodlar h’a’m  printsipler, tariyxıy izertlewler. 

Usı bo’limindegi kitabında İbn – Xaldun o’zinin’ bilimlerin  ja’miyetti rawajlanıwına 

arnalg’anlıg’ın ko’rsetedi. Adamlar o’mirinen da’stu’riy ayırmashılıqlar  

h’a’mmesinen burın  ko’shpeli h’a’m otırıqshılar arasındag’ı xojalıg’ın ko’rsetken. Ol  

ayırmashılıqtı, xojalıqtı basqarıw geografiyalıq ortalıqtı    ayırmashılıg’ına 

baylanıstıradı, ekinshi bo’liminde shıg’ıs musılman xalıqlarının’ tariyxın, u’shinshi 

bo’liminde «Magriba xalıqları tariyxı». 

 Kitabının’ aqırg’ı bo’limi tolıqlıg’ı h’a’m anıqlıg’ı menen ayırılıp turıp, onda  

ko’rsetiwinshe, tiykarg’ı derekleri orta a’sirdegi arqa Afrika tariyxın u’yreniwge 

qaratılg’an.  İbn Xaldun o’zinin’ avtorlıg’ında Avtobiografiyasın jazg’an, bunda en’ 

birinshilerden orta a’sirlerdegi  memuara a’debiyatınan u’lgi boldı. 

  Ol o’zinin’ Mukaddima kitabında jazadı: sonı bil, ilimiy qalalardı u’yreniw h’a’m 

izertlew predmeti bolıp ekige bo’linedi:   

1.  Adam ushın ta’biyattanıw pa’nleri bul aqılıy jol menen engiziledi.  

2. Traditsiyalıq  (da’stu’riy) ilim bolıp, ol og’an negiz salg’an adam ta’repinen 

beriledi. 

Birinshi adamg’a ta’biiy bolg’an ilim bul – filosof, aqıl oylıq bolıp, adam ushın 

ta’biiy  oylawlar arqalı engiziledi. 

Ekinshi tu’ri   bul ilim adam ta’repinen basqalardın’ oy-pikiri, ilimi ta’repinen 

beriledi. Usı jag’day sharayatqa juwap beredi, bulardı h’a’mme tarawlarda 

paydalanıw  mu’mkin emes.  

Bul ilimlerdin’ negizin  alla ta’repinen onın’ wa’kili quran h’a’m sunnada  

belgilep bergen. 

---