Microsoft Word tarfilmet11. doc

II- QOSIMShA A’DEBİYaTLAR: 

 

1.  Semenov Yu.N. Sotsialnaya filosofiya. A.Toynbi.M.1980 

2.  Sovremennaya zapadnaya filosofiya. Slovar. M.1991 

3.  Sorokin P. Chelovek, tsivilizatsiya, obshestvo. M.1992 

4. Tarle E.V. Ocherk razvitiya filosofii istorii. V knige: «İz  literaturnogo naslediya 

akademika E.V. Tarle». M. 1981  

5.  Tarnas R. İstoriya zapadnogo mıshleniya. M. 1995 

6.  Tatsit Korneliy. Sochineniya v 2 – x tomax. L.1969 

7.   Toynbi A. Postijenie istorii. M.1991. 

8.   Ortega-i-Gasset X.Degumanizatsiya iskusstva i drugie rabotı. M. 1991. 

 

   

Oyanıw da’wiri Jana da’wir aldında o’zine ta’n tariyxıy filosofiyalıq bilimlerge 

iye bolg’an ideyalıq h’a’m ma’deniy rawajlanıwdı o’z ishine aladı.  

Evropanın’ rawajlang’an ma’mleketlerinde XII – XIII  a’sirlerde sawda h’am 

o’nermentshiliktin’ rawajlanıwı menen qalalarda tez pa’t penen o’ndiris rawajlandı. 

Kalalardın’ rawajlanıwı menen eski du’zim o’zinin’ ekonomikalıq rawajlanıwının’ 

joqarı da’rejesine jetti. Kalalardag’ı tez pa’t penen ekonomikanın’ o’siwi sawda 

h’a’m awısıq shiyki zat yamasa artıqsha o’nimnin’ toplanıwına alıp keldi. Na’tiyjede 

sanaat o’ndirisi qatnasıqları qa’liplese basladı. Da’slep manufakturalar ju’zege keldi. 

Ma’nisi jagınan  oyanıw da’wiri o’tmishte uzaq dawam etken o’ndiriwshi 

ku’shlerdin’ tubalawshılıg’ın jen’ip o’tken da’wir boldı. Eger orta a’sirler da’wirinde 

Evropa qalalarının’ ekonomikalıq, siyasiy h’a’m ma’deniy rawajlanıwında u’lken 

o’zgeshelikler bolsa oyanıw da’wirinde tek g’ana rawajlang’an ma’mleketlerde 

a’sirese  İtaliyada  oyanıw da’wirinin’ da’slepki besigi payda bolıp, ekinshi 

basqıshında Evropag’a  taraladı. 

Oyanıw da’wiri ideologiyasının’ qa’liplesiwine qalalardın’ joqarı qatlamları 

Meshchanlar, (qala burjuaziyası wa’kili) Monastr h’a’m shirkew ag’artıwshıları ta’sir 

jasadı. Olar qala xalqının’ to’mengi qatlamlarına mensinbewshilik ko’z-qaras penen 

---

qaradı. Bul da’wirde Meshanlar ka’mbagallar menen dvoryanlar ortasında qarama 

qarsılıq bolmag’an edi. Kerisinshe dvoryanlar h’atte shirkewdin’ joqarı wa’killeri de 

Meshanlarg’a g’amxorlıq etetug’ın edi. 

Sol da’wirdin’ turmıs qalpin o’zinde ja’mlegen oyanıw da’wiri ideologiyası eki 

bag’darda bolg’an: 

Birinshiden  antifeodallıq bag’darda 

Ekinshiden   anti Plebey-lik xarakterde bolıwı menen ko’zge tu’sedi. (Plebey 

a’yyemgi Rimde to’mengi qatlamlar wa’kili). Kala burjuaziyası wa’killerinin’ joqarı 

qatlamları ma’mleket apparatı h’a’m shirkewdi reformalaw jolı menen tovar – aqsha 

qatnasıqların ken’eytiw h’a’m bekkemlewge h’a’reket etedi. Sonın’ ushında bul 

h’a’reketti İtaliyada «Renesans» dep atag’an. Renessans so’zi qayta oyanıw yag’nıy 

antik ma’deniyat, ilim h’a’m ko’rkem o’nerdin’ jan’adan qayta oyanıwı, janlanıwı 

ma’selesin an’latadı. 

Oyanıw da’wiri ma’deniyatı h’a’m pikirlew ko’z qarasının’ a’h’miyetli 

printsipi  h’a’m da’stu’rlerinin’ biri du’nyanı tiositrik (du’nyanın tiykarına qudaydı 

qoyıw tu’siniginen antroseptrik (du’nyanın’ tiykarına adamdı qoyıw 1 ko’z qarasına 

o’tiw menen xarakterlenedi). Bul protsess quramalı qarama qarsı bag’darda bolıp ol 

h’a’r qıylı formalarda a’melge asadı. Oyanıw da’wiri tariyxıy pikirlewinin’ 

rawajlanıwında xristian diniy ta’liymatlarında a’h’miyetli rol atqarmaydı. Bunday 

o’zgerisler en’ da’slep diniy  sho’lkemler qatlamlarında ju’zege keledi. Oyanıw 

da’wiri ma’deniyatında birinshi orında gumanistlik (insanıylıq) insandı dıqqat ortag’a 

qoyıwshı ideyalar payda boladı, ja’miyetlik turmısta insan aqıl oyın ta’n alıw ko’zge 

tu’sedi. Bunday ideyalardı iske asırıw o’tken da’wir ma’deniyatı jetiskenliklerin 

o’zlestiriwdi talap etedi.  

Miyrasqa qızıgıwdı a’yyemgi tariyx filosofiyasının’ ilimiy bilimlerin 

paydalanıwdı zapas etedi. Usı da’wirden baslap Platon Aristotel ta’liymatları, 

etikurshılar Filton Tsitseron h’a’m basqalardın’ ilimiy miyrasların jan’asha ko’z 

qarasta bolıwdı na’siyatlaydı. Oyanıw da’wiri en’ da’slep antik da’wiri 

shıg’armaların Erkin pikirlew burıng’ı o’zgermeytug’ın (dogmatikalıq) dep 

esaplang’an ko’z qaraslardan waz keshiwdi an’latıp o’z gezeginde du’nyanı biliwde 

---

ne na’rseler h’aqıyqat ne na’rseler  h’aqıyqat emes degen ma’seleni biliw ma’selesin 

qoyadı. XIII- XIV a’sirdegi tariyxıy rawajlanıwg’a  baylanıslı qarama qarsı  

pikirlerdin’ payda bolıwı aqsu’yekler qatlamlarının’ ko’z qarası menen payda boldı. 

İlimdegi oyanıw da’wiri ta’repdarları h’aqıyqıy insanıylıq ma’selesin uran  etip 

qaysı u’stem toparlar o’z maqsetine sa’ykes yag’nıy eziwshi klasslar toparın  ma’ngi 

solay jaratılg’an olarg’a h’esh qanday qa’wenderlik etiw kerek emes degen ko’z – 

qarasta qoyatug’ın edi. Bul da’wirdegi insanıylıqtı gumanizmdi joqarı qoyg’an 

ag’artıwshılar latın tili h’a’m a’debiyatın teren’ o’zlestiriw arqalı du’nyalıq 

ma’deniyatqa u’les qosıwg’a h’a’reket etti. 

Oyanıw da’wiri gumanizmi o’zinin’ payda bolg’an waqtınan baslap 

Averroizm (XIII a’sirdeAverroes ta’liymatın dawam etiwshi, shirkew dogmalarına 

qarsı Frantsiyada a’h’miyetke ta’sir jasag’an (Siger Brabontskiy), al XIV-XVI a’sirde 

İtaliyada rawajlang’an Pozwan mektebi) bolıp tabıladı. 

Onın’ wakilleri du’nyanın’ ma’n’giligin, ruwxtın’ o’letug’ınlıg’ın 

h’aqıyqatlıqtın’ eki ta’repli qarama qarsı ta’repke iye  teoriyasın moyınlawshılar 

boldı. 

Orta a’sir filosofiyasında Averroes ta’liymatın dawam etiwshiler Averroes 

ag’ımı dep ataldı.  

Oyanıw da’wiri gumanizmi insandı turmısta aktivlikke jalb etiwshi. o’zine 

isenimlilikti bekkemley almadı. İnsannın’ ishki subektiv  ta’replerine dıqqat awdardı. 

Solay etip Oyanıw yamasa Renessans da’wri xalıq aralıq ulıwma evropalıq 

a’h’miyetke iye bolsa, al Reformatsiya da’wiri (XVI a’sirdin’  birinshi yarımındag’ı 

Katolik dinine h’a’m feodalizmgeqarsı reformalıq h’a’reketlerdin’ ekewi de eski 

du’zimge qarsı h’a’reketler boldı). 

Bul h’a’reketlerdin’ tiykarg’ı ku’shleri kriziske ushırap atırgan eski ja’miettin’ 

qala qatlamları edi. 

Eger oyanıw ta’repdarlarıja’mietlik du’zimdi o’zgertiwdi ag’artıwshılıq jolı 

menen a’melge asırıwdı talap etken bolsa, reformatsiya ta’repdarları  orta a’sirlik 

pikirlew shen’berinde qalıwdı, bul shegarada turıp qudayga sıyınıwdın’ jan’a jolın 

tabıwdı na’zerde tuttı. 

---