Microsoft Word tarfilmet11. doc

Birinshiden, bo’leklengen ha’m azat etilgen puxara o’zindey basqa 

individuumlar menen tıg’ız baylanısıp, ja’mleskende g’ana turmıs keshiriwi mu’mkin 

edi. Biraq bul qa’wimlik-ruwlıq sho’lkemleskenliktin’ ornına basqa tu’rdegi 

sho’lkemlesiwdi an’latatug’ın edi. Onın’ sheklerinde jan’a individuum tuwısqanlıq 

sho’lkemdegige qarag’anda kem emes qatnaslar menen baylanısqan bolıp qaldı. Bul 

baylanıslar jan’a atama aldı, tuwısqanlıq sho’lkemlesiw ornına ma’mleketlik 

ta’rtiptegi sho’lkemge aylandı. Solay etip, o’zleri ta’repinen ornatılg’an ta’rtipti 

qorg’aw ha’m qullar klassın basıp qoyıw maqsetinde, olardın’ qon’sılıq, sotsiallıq-

ekonomikalıq qatnasıqları tiykarında erkin mu’lik iyeleri klassının’ birlespesi 

sıpatında birinshi ret ma’mleket payda boldı. 

Ekinshiden, puxaralıq en’ erkin printsip bolıwı menen bir qatarda o’zin 

turmıslıq ta’miyinlewdi talap etti. Eger ruwlıq qa’wimde ha’mme bir-birine tuwısqan 

bolsa, al ma’mlekette adamlar bir-birine baylanıslı o’zgeler bolıp g’ana qalmastan, al 

o’zinin’ erkin puxaralıg’ın «jat» xalıqtı, yag’nıy qullardı eziw ushın paydalandı. 

Bulda a’yyemgi ruwlıq ja’ma’a’tten qul iyelewshilikke, antogonistlik klasslardın’ 

payda bolıwına qaray ku’ta’ u’lken dialektikalıq ilgerilew edi. Jan’a polislik 

puxaralıq qullardı eziwden o’zinin’ turmıslıq resurstların g’ana alıp qoymastan, al 

sonın’ menen birge joqarı da’rejele aqıl-ay rawajlanıwına, Gretsiyanın’ dan’qın 

shıg’arg’an ma’deniyattın’ rawajlanıwına mu’mkinshilik du’zdi. Qul iyelewshiliktin’ 

klasslıq xarakteri, eziwshilik, adamlardın’ bir-birine jat bolıwı menen bir qatarda 

onın’ o’z da’wiri ushın u’lken progressivlik roli de ayırım filosof, tariyxshılar, 

ilimpazlar ta’repinen atap ko’rsetedi. 

Joqarıda aytıp o’tkenimizdey qul iyelewshilik polisi burıng’ı tuwısqanlıq 

baylanıslardan, onın’ u’stemliginen azat etilgen puxaralar ja’ma’a’ti sıpatında payda 

boldı. Aqıl miyneti fizikalıq miynetke qarama-qarsı qoyılıp, ol a’psanalıqtan g’ana 

emes, al epostan (epik waqıt) da qol u’zdi. Solay etip, kosmostın’, turmıstın’, demek 

waqıttın’, tariyxtın’ jan’a kartinası payda boldı. 

Ruwlıq qa’wim menen baylanıstı u’zgen individuum, burın qa’wiminde iye 

bolg’an insannın’ birligi, pu’tinliginende qol u’zdi. Onın’ ushın ruw adamdı emes, al 

birde individual sho’lkemlestiriwshi, birde individual sho’lkemlestiriliwshi adam 

tu’sinikli bolıp qaldı. Al bunın’ ushın adamı bir tutas shaxs tu’rinde emes, al anaw 

yamasa mınaw da’rejede sho’lkemlestiriwshi yamasa sho’lkemlestiriliwshi sıpatında 

ko’z aldın’a keltiriwdin’ o’zi jetkilikli edi. 

---

Al polislik waqıttın’ o’zgesheligine keletug’ın bolsaq, onı twısqanlıq 

baylanıslardın’ u’stinliginen azat etiw, onı antropomorfizmnen (ta’biyat qubılıslarına, 

haywanlarg’a, predmetlerge adam sıpatların, qa’siyetlerin beriw, sonday-aq 

qudaylardı adam obrazında ko’z aldın’a keltiriw) azat etiw boldı. Bul adamdı o’zinin’ 

ishki polislik wazıypaların a’melge asırıw, yag’nıy qandayda da’rejede o’zinin’ jeke 

tirishiligi ushın azat etiw boldı. Al bul bolsa waqıttın’ sonday tu’sinigine alıp keldi, 

adamlardın’ yamasa ellerdin’ o’z-ara qatnasıqların tariyxıy tu’siniwge jaqın boldı. 

Basqasha aytqanda a’psanalıq waqıt ha’m onın’ epik variantı so’zdin’ pragmatikalıq 

ha’m faktografiyalıq ma’nisinde tariyxıylıqqa jaqın boldı. 

Al klassik-polis waqıttın’ tiykarg’ı rawajlanıw basqıshlarına keletug’ın bolsaq 

onın’ birinshi basqıshı epik waqıtqada, a’psanalıq waqıtqada a’dewir da’rejede jaqın 

boldı. Biraq usıg’an qaramastan adamlardın’ o’z-ara qatnaslarına qızıg’ıwshılıq 

payda boldı. Waqıyalar ko’birek ha’r qıylı psixologiyalıq ha’m sotsiallıq ma’pler 

menen tiykarlana basladı ha’m ta’biyg’ıy sharayatlarg’a baylanıslı etip qoyıldı. 

A’yyemgi grek tariyxıy sa’wlelendiriwinin’ qarsı tendentsiyası onda a’psanalıq ha’m 

epik qaharmanlıqtan tikkeley a’piwayı adamlarg’a ha’m waqıyalarg’a o’tiwge 

urınıwda. Biraq usının’ menen birge ol anaw yamasa mınaw tariyxıy qaharmanlar 

qudaydın’ qa’lewi menen ju’zege kelgenin ta’n aladı. Bul qa’wimlik-ruwlıq sistema 

qaldıqları antik du’nyada heshqashan pu’tkilley ha’m birotala joq bolıp ketpegenin 

ko’rsetedi. Sebebi a’yyemgi grek ushın a’psanalıq tiykarlaw en’ maqul bolıp tabıldı. 

Sonlıqtanda tariyxıy waqıyalardı sa’wlelendirgende olardın’ quday ta’repinen 

bag’darlang’anlıg’ı ko’rinip turdı. 

Solay etip a’yyemgi Gretsiyada (pikirlew ko’z-qarasında) bizin’ eramızg’a 

deyingi V a’sirdin’ aqırına kele, qul iyelewshilik polisi ku’shli rawajlandı, bunda 

qa’wimlik-ruwlıq baylanıslar burıng’ıday u’stem bolmadı, degen menen a’psanalıq 

waqıttın’ ta’siri belgili da’rejede sezilip turdı. 

 

5. Tariyx pa’ni ha’m a’hmiyeti haqqında grek ta’liymatı. Gretsiya tariyxıy usılı 

ja’ne onın’ shegaraları.  

Fukidid, Ellin da’wiri, Polibii. 

Tariyx pa’ni ha’m a’hmiyeti haqqında so’z etkende mına na’rseni atap o’tiw 

kerek. Tariyxıy qubılıs a’psanalıq tu’sindirilgende, yag’nıy waqıya qandayda bir 

qudaydın’ ta’siri yamasa erk-ıqrarı menen ju’zege asqanda, onda mifologiyalıq 

---

(a’psanalıq) subekt ushın bunday tu’sindiriw  birden ha’m u’zil-kesil esaplang’an. 

Bunı biz Gretsiya a’psanalarınan ko’riwimiz mu’mkin. Al endi a’psanalıq 

bolmag’anda ol pu’tkilley basqasha sıpatqa iye boladı. A’psanadan ajıratılg’an 

shınlıqtı ol ku’ta’ quramalı ha’m anıq emes bolg’anlıqtan birden tu’sindiriw qıyın 

bolg’an. Bunday ha’r bir quramalı tariyxıy qubılıstı tallap shıg’ıw (analizlew), onı 

tu’sindiriw ushın a’piwayıraq ja’ne ayqınıraq qubılıslardı izlestiriw talap etilgen. 

Sonlıqtanda a’psanalıqtın’ bolmawı, birinshiden tariyxıy izertlewlerdi 

faktografiyalıq (faktlerdi ta’riyplew ma’nisinde) ha’m pragmatikalıq (olardın’ 

sebeplerin tu’sindiriw ma’nisinde) etiwge mu’mkinshilik berdi. Ekinshiden, usınday 

tu’rdegi empirizm (grekshe ta’jiriybe degendi bildiredi. Sezim ta’jiriybesin 

bilimlerdin’ birden-bir deregi dep esaplaytug’ın ta’liymat-empirizm seziw arqalı 

biliwdin’ rolin asırıp ko’rsetedi. Oy-pikir ju’ritiw ilimiy abstraktsiyalardın’ roline 

jeterli baha bermeydi. Aqıl oydı birinshi orıng’a qoyatug’ın ratsionalizmge qarama-

qarsı) tiykarında bir tariyxıy qubılıstı basqa qubılıs penen, basqasın u’shinshi bir 

qubılıs penen h.t.b tu’sindiriwge tuwra keledi. 

A’psanalıqtan shetlew ha’r bir tariyxıy faktti tu’sindiriw ushın ku’ta’ uzaqqa 

(teren’ge) ketiw za’ru’rligin payda etti. Sonlıqtanda bizin’ eramızg’a deyingi V 

a’sirdin’ ekinshi yarımında tariyxıy progress haqqında ta’liymat payda boldı. Ol 

a’yyemgi da’wirlerden baslap, sol tariyxshı jasap atırg’an da’wirge deyingi aralıqtı 

qamtıdı. 

B.e.d. V a’sirdin’ aqırına kele qul iyelewshilik ha’m sonın’ menen birge jan’a 

bazarlardı izlew sonshelli en jayg’anlıqtan eski qul iyelewshilik polisi (polis qala-

ma’mleket, ol qaladan ha’m og’an tutas jaylasqan aymaqlardan ibarat boladı) ıdıray 

basladı. Heshqanday polislerdi, heshqanday ha’kimiyattı ta’n almaw shaqırıqları 

payda boldı. Fukididtin’ o’miri ha’m xızmeti usı da’wirge tuwra keledi (shama 

menen 460-404/400). 

Fukidid filosof emes, sonlıqtanda onda heshqanday filosofiyalıq-tariyxıy 

kontseptsiyalardı taba almaymız. Fukidid ha’rqanday a’psanalıq tu’sindiriwlerden bas 

tarttı ha’m pu’tkil polis tariyxına bir shette turıp na’zer taslawg’a ha’reket etti. 

Sonlıqtanda onın’ tariyxıy metodologiyası basqalardan ayrılıp turadı. Ol Gerodottan 

eki-u’sh on jıllıq keyin jasawına qaramastan, Fukididtin’ belgili miyneti, ko’z-

qarasları Gerodottın’ filosofiyalıq-tariyxıy metodlarınan keskin ayırılıp turadı. 

Fukidid tek Peloponnes urısın sa’wlelendiriwde o’z-ara urıs, qaraqshılıq ha’m 

tirishilik ushın ha’rqanday usıllardı isletiw ta’n bolg’an a’yyemgi waqıtlardan 

baslawına tuwra keldi. Ol Troya urısı, onın’ aqıbetleri ha’m hu’kimdarlıq, 

eziwshiliktin’ payda bolıwın, afinalılar ha’m spartalılar arasında urıstın’ sebeplerin 

---