Microsoft Word tarfilmet11. doc

alıng’an bul materiya, zattı payda etiw ushın jetkiliksiz. Sonlıqtan da ha’r qanday zat 

materiya yamasa material g’ana bolıp qalmastan, al formada bolıp tabıladı. Bunda 

Aristotel ha’m Platonda «eydos» termini bar. Platonnın’ «eydosın ideya», al 

Aristoteldin’ «eydosın» forma sıpatında awdaradı. Biraq aylanıp kelgende bular bir 

kategoriya bolıp tabıladı.  

Tariyxtın’ antik filosofiyası haqqında so’z etkende tariyxıy regress teoriyaları 

haqqında da aytıp o’tiw orınlı boladı. Filosof Gesiot insaniyat tariyxının’ bes a’siri, 

bes a’wladı teoriyasın usınadı. Onın’ pikiri boyınsha ha’r bir keyingi a’sir, a’wlad 

aldıng’ısınan to’men bolıp bara beredi. Onın’ pikirinshe birinshi a’sir «altın a’sir» 

dep ataladı. Ol ku’ta’ a’jayıp, salamat turmıs qa’lpine iye a’sir bolıp, adamlar ku’ta’ 

jaqsı, biyg’am, jasaytug’ın bolg’an. Ha’tte olardın’ o’limide azarsız ju’z bergen. 

O’lgennen keyin bul a’sirdin’ adamları kelesi a’sirdin’ adamların qorg’awshılar ha’m 

qa’wenderlik etiwshilerge aylang’an.  

Kelesi «gu’mis a’sir» Gesiottin’ pikiri boyınsha aytarlıqtay jaqsı bolmag’an, 

adamlar qudayg’a qurbanlıqlar keltirmegen, menmen bolg’an, olar ju’z jasqa deyin 

balalarday bolıp ju’rgen o’zinin’ nadanlıg’ınan qıyınshılıqlarg’a tap bolg’an. 

Sonlıqtan da Zevs olardı jer astı du’nyasına jaylastırg’an. 

:shinshi «mıs» a’sirinin’ adamları qorqınıshlı, ku’sh-quwatlı bolg’an, nan 

jemegen, ko’birek urısıwdı jaqsı ko’rgen, zorlıq-zombılıqlar islegen. Bunın’ ushın 

Zves olardı Aidke, jaman jerge jo’netken. 

«Qaharmanlıq a’siri» dep atalg’an a’sirdin’ adamları haq niyetli bolg’an 

urıslarda a’dillik ko’rsetken, biraq o’zlerinin’ qaharmanlıqlarına, erliklerine, 

jen’islerine ku’ta’ berilip ketken. Olar son’ınan jaqsı atawlarg’a ko’shirilip, jaqsı 

turmıs keshirgen. 

En’ qorqınıshlı ha’m jaman a’sir – «temir» a’siri esaplang’an. Bul a’sirdi 

Gesiot o’zinin’ zamanına kirgizedi. Bunda adamlar qara basının’ ma’pin oylaytug’ın, 

bir-birine zorlıq-zombılıq isleytug’ın, ko’pshilik bir-birine ızalı ha’m bir-birin ko’re 

almaytug’ın bolg’an. Awır miynetke, ha’r qıylı keselliklerge shatılg’an. Al usının’ 

menen bir qatarda Gesiottin’ «Teogoniya» shıg’arması bunın’ qarama-qarsısı dep 

ko’rsetiw mu’mkin. Ha’tte bunda qandayda tu’rde saylaw motivide ko’z aldın’nan 

o’tedi. Gesiottin’ shıg’armasında Zevs du’nya ju’zlik aqıl parasatlıqtı ha’m erk-

ıqrardı sa’wlelendiredi.  

---

Eger ha’r qanday tariyx ba’rinen burın belgili da’rejedegi haqıyqatlıq bolsa, ol 

bir payıttan ekinshi payıtqa o’tip baratug’ının ko’rsetiw kerek boladı. Sonlıqtan da 

biz ha’r qanday tariyx belgili bir waqıt ha’m ken’islikte rawajlanatug’ının aytıwımız 

kerek. Tariyxıy waqıt tek qa’liplesiwidi, tek ha’reketti yamasa rawajlanıwdı ko’rsetip 

g’ana qalmaydı. Tariyxıy waqıt mashqalası ko’pshilik jag’ınan teoriyalıq bolıp, bizler 

onı a’yyemgi teoriyalıq filosofiya menen baylanıstıramız. Waqıt haqqında so’z 

bolg’anda a’psanalıq waqıt ha’m a’psanalıq tariyxtı ko’rsetip o’tiw kerek boladı.  

2. Teokratik tariyx ha’m a’psana. 

(Mifologiyalıq waqıt ha’m mifologiyalıq tariyx) 

Ba’rinen burın teokratiya so’zinin’ neni an’latatug’ınlıg’ına toqtap o’tiwimiz 

kerek. Ol grek tilinde teos — quday, kratos — biylik (ha’kimiyat) degendi bildiredi. 

Bunı barlıq na’rse jaratqannın’ qudaydın’ ha’miri menen boladı dep tu’siniw 

mu’mkin. Al basqarıw formasında bul siyasiy ha’kimiyat ruwxaniylerge, din 

wa’killerine tiyisli boladı degendi an’latadı. 

Teokratiyalıq tariyx ha’m a’psana bir-biri menen baylanısıp, bir-birine tutasıp 

ketedi. Tariyxtın’ antik filosofiyasında bul mifologiyalıq (a’psanalıq) waqıt ha’m 

miofologiyalıq tariyx degen tu’sinikke tuwra keledi. Biz ko’birek usılar haqqında 

so’z etemiz. Antik tariyxtı, sonın’ ishinde grek mifologiyasın teren’ izertlegen 

ilimpaz Taxo-Godi o’zinin’ «Grek mifologiyası» degen miynetinde (Moskva, 

«İsskusstvo» baspası 1989) «Mif» degen grek tilinde «so’z» degen ma’nisti an’latadı. 

Sonlıqtanda a’yyemgi grek miflerin qudaylar ha’m qaharmanlar haqqında «so’z», 

yag’nıy «jır» dep alıwg’a bolatug’ının ko’rsetedi. 

Bul temanı izertlegende biz sol da’wirdegi qa’wimlik-ruwlıq formatsiya 

haqqında birinshi gezekte so’z etiwimiz tiyis. Onı a’yyemgi qa’wimlik formatsiya 

dep te ataydı. Gretsiyada onın’ baslanıwı  mın’ jıllıqlarg’a qaray teren’lesip ketedi. 

Bergi shegi bizin’ eramızg’a deyingi q-mın’jıllıqtın’ u’sh ju’zinshi jıllarına deyin 

kelip jetedi. Bul da’wirde adamlar qa’wimlerge birigip jasag’an, jeke menshik, 

jarlılar yamasa baylar bolmag’an. Jerler ha’m o’ndiris quralları pu’tkil qa’wimge 

tiyisli bolg’an. Bul formatsiya da’wirinde ele klasslar payda bolmag’an. 

A’yyemgi adam do’geregindegi tirishilikke, o’mirge qarap ko’p sanlı bir qıylı 

qubılıslardı ko’rgen. Olardı belgili bir so’zler menen bildiriwge ha’reket etken. 

Mselen, jasın tu’siwden alısqan otqa, tog’ay o’rtine, lawlap turg’an jalıng’a, temirshi 

ustanın’ ko’rigindegi otqa qarap — bul otlardın’ fenomenin, sırın a’psanag’a, 

an’ızg’a aylandırg’an. Otta qandayda bir ka’ramatlı ku’shti ko’rgen. Onı Gefest 

---

penen baylanıstırg’an. Solay etip Gefest haqqında, onın’ ata-anası, shan’arg’ı, is-

ha’reketleri haqqında a’psana payda bolg’an. 

A’yyemgi da’wirde jasag’an adam o’sip kiyatırg’an terekke, pisip uwıljıg’an 

jemiske, gu’llep turg’an miywe ag’ashlarına qarap — bul ka’ramattın’ barlıg’ın 

Demetr menen yag’nıy ana jer menen baylanıstırg’an. Ol o’sip o’ndiredi, toydıradı, 

dep bilgen. Bunnan Demetr haqqında a’psana kelip shıqqan. Ten’izdin’ tolqınlap 

turg’anın, da’ryanın’ tasıp aqqanın, quwrap kewip qalg’anın, bulaqlar sıldırlısın 

ko’rgen adam onı Paseydon menen baylanıstırg’an. Ol ten’iz, suw qudayı dep 

esaplang’an. Eger «Yason ha’m argonavtlar» degen ko’rkem filmdi ko’z aldımızg’a 

keltirsek, onda Paseydonnın’ suw astınan shıqqanı sa’wlelendirilgen. Al Zevs qudayı 

aspan menen ten’lestirilgen, Olimp tawı basında jasaydı dep esaplang’an. 

Solay etip antik waqıt du’nyanı sezim arqalı qabıl etip, onı bir tutas birlikke 

aylandırg’an. Taxo Godi, antik a’psananı, an’ızdı ertek dep atawg’a bolmaydı. Sebebi 

ertek xalıq do’retiwshiliginen payda boladı, ol yadtan shıg’arıladı. Aldın ala 

belgilengen maqseti ha’m ideyası boladı. Onın’ qıyalıy na’rse ekenin adamlar biledi 

dep ko’rsetedi. Al a’psanada (mifte) heshna’rse aldın-ala oylap shıg’arılmaydı, ol usı 

a’psananı do’retken turmıs, o’mir sıyaqlı real boladı, dep esaplaydı. 

Mifologiya bizin’ eramızg’a deyingi mın’jıllıqlarda do’rep, qa’wimlik-ruwlıq 

formatsiyanın’ aqırına deyin rawajlang’an. Pu’tkil antik a’debiyat a’psanalıq 

materiallarg’a bay bolıp keledi. Gretsiya mifologiyasın izertlegende birinshi gezekte 

Gomerdin’ «İliada» ha’m «Odisseya qaharmanlıq» poemaların atap ko’rsetiw 

mu’mkin. Sonday-aq, tragik shıg’armalar do’retken Sofokl, Evripid o’z syujetlerinde 

qaharmanlıq a’psanalardan paydalang’an. Qwimlik-ruwlıq da’wirdin’ o’zgesheligi 

onda adamlar tuwısqanlıq, jaqın-jwıq, qa’wimlik qatnaslar da’rejesinde pikir 

ju’ritken. Al bunday pikirlerdi olar qorshag’an du’nyag’a, ta’biyatqada o’tkergen. 

Demek adamlardın’ ruwlıq qatnasları pu’tkil a’lemge, do’gerektegi jansız 

na’rselergede o’tkerilgen. Quyash, Ay, juldızlar-bulardın’ barlıg’ı ata-analar, balalar, 

tuwısqanlar, qa’wim dep tu’sinilgen. Bunda ulıwmalastırıw jag’dayı ayqın ko’zge 

taslanadı. Bul nag’ız mifologiya bolıp tabıladı, sebebi jansız zatlar janzatlar sıpatında, 

al tuwısqan, tekles emesler tuwısqanlar sıpatında tu’siniledi. 

A’psananın’ ken’islikte ha’m waqıtta ha’reket etiwi usının’ menen birge 

mifologiyalıq a’lemnin’ tuyıqlıg’ın, jabıqlıg’ın, onın’ ko’rinip turg’an aspan 

gu’mbezi menen shekleniwin ko’rsetedi. Usı tuyıq kosmos ishinde zatlardın’ ha’m 

janzatlardın’ aylanısı sonday-aq, kosmostın’ o’zinin’ bir orında aylanıwı ju’z beredi 

---