Microsoft Word tarfilmet11. doc

tosqınlıqlarg’a qaramastan, bir ekonomikalıq dizimnen ekinshisine o’tip otıradı. 

Yag’nıy tariyxıy rawajlanıw bir sızıqlı emes. Ol ko’p tu’rli ha’m ha’r qıylı 

xalıqlardın’ o’zgeshelikleri menen  rawajlanıw sharayatları menen baylanıslı bolg’an, 

o’zine ta’n ayırmashılıqlardı o’z ishine aladı. Usı tiykarda adamzat ja’miyetinin’ 

rawajlanıwın sıpatlap beriwshi nızamlılıqtı durıslıqtı, en’ tiykarg’ı ha’m en’ 

a’hmiyetli qaytalanıwdı ashıp beredi.  

Ja’miyet tariyxı ha’r bir da’wirde o’zinin’ belgili bir mazmunına iye boladı 

Ja’miyettin’ ha’reketke keltiriwshi ku’shleri xalıq massası bolıp tariyxtı 

do’retedi. Keleshek ushın ullı maqsetlerdi go’zlegen xalıq ha’m onın’ aldın’g’ı 

wa’killeri siyasiy ekonomikalıq ha’m ja’miyetlik qatnasıqlar ushın jol saladı. Bunday 

tariyxıy rawajlanıw jolında diniy-fantastikalıq tu’siniklerdide payda etken. 

Ja’miyettegi tariyxıy burılıs da’wirinde xalıq massasının’  aldın’g’ı klasslardın’ sanalı 

do’retiwshilik xızmeti u’lken a’hmiyetke iye. Yag’nıy adamzat ja’miyetinin’ 

rawajlanıwı stixiyalı waqıyalardan ibarat emes, onda tariyxıy sananın’ a’hmiyeti 

u’lken.  

Tariyx o’tmish waqıyaları haqqında gu’rrin’ degen ma’nisti an’lata otırıp, 

o’tmishtin’ bu’gin ha’m keleshek penen baylanısın u’yretedi.  

Tariyx filosofiyasın tu’siniw ushın bir pu’tin adamzat evolyutsiyasın, onın’ 

ma’nisi ha’m mazmunın analizlew kerek.  

İnsan tariyxıy rawajlanıwda o’zinin’ ornın, qatnasıwın, o’zinin’ qa’dir qımbatın 

biliwdi qa’leydi.     İnsannın’ o’tmish ha’m keleshek haqqında pikir ju’rgiziwi 

tariyxshı ken’ ma’niste tu’siniwinen da’rek beredi.  

A’yemgi grekler tariyxqa du’nyanı estitikalıq an’law, kosmostın’ gormoniyası 

ha’m ondag’ı da’wirliktin’ na’tiyjeleri sıpatında u’yrengen. Kosmostada insan 

turmısındada u’zliksiz almasıw, aylanıw ju’z beriwin tu’sindirgen. 

Ta’biyattın’ o’zinde ıssılıqtın’-suwıq, jazdın’-gu’z, qıstın’-ba’ha’r menen 

almasıwı ja’miyetlik turmıstada jaqsını-jaman, jawızlıqtın’-jaqsılıq penen almasıwın 

aylanbalı tu’rde baratırg’anın ko’rsetedi.  

Bunday shen’ber forması ma’n’gilik ha’m o’tmishtin’ geometriyalıq simvolın-

belgisin an’latadı dep ko’rsete otırıp (shen’berdin’ baslanıwı ha’m aqırı joq degen) 

pikirge keledi.  

İnsan o’z tariyxın o’zi jaratadı ha’m ondag’ı problemalardı keltirip shıg’arıwshı 

ha’m sheshiwshisi de o’zi bolıp tabıladı.     

A’yemgi filosofiya tariyxı Aleksey Feodorovich Losevtin’ pikirinshe, ma’n’gi 

jasawshı, ma’n’gi qaytıwshı da’wirlik bolatug’ın du’nya sanası tu’sinigin Geraxlit 

ta’riyplese ruxtın’-ma’n’gi jasawı o’lmesligi ha’m ruxtın’ bar ekenligin (Platon) 

tu’sindiriwge ha’reket etedi.  

Grekler tariyxtın’ ma’n’giligin bilip, apatshılıq jag’daylardı da ko’rsetken. 

Tariyxtag’ı waqıyalar universal xarakterge iye emes. Egerde a’yemgi Yaxudiyler 

tariyxtın’ shegi bar dep ko’rsetse bul tu’sinik esxatologiya dep  ataladı, yag’nıy 

tariyxtın’ shegi bar degen tu’sinikti an’latadı.  

Barlıq dinlerde insan Alla ta’repinen jaratılg’anlıg’ı ha’m insaniyat tariyxı 

ila’hiy ku’shtin’ sistemalıq reallasıwı (Avgustin ta’repinen) so’z etiledi.  

Esxotologiya kontseptsiyası    prividentsial-(tag’dir, ila’hiy reje) degendi 

bildiredi. Ja’miyet penen birlesken. 

---

t. Klassik ha’m ha’zirgi zaman.  Bul kontseptsiya Gegeldin’ tariyx filosofiyasıda 

sa’ykes keledi. Gegeldi tariyxtı tosınnan-ta’rtipsiz ha’diyse dep emes, onı ishki nızam 

rawajlanıwshı protsess dep qaraydı, biraq bul tariyxtı bir sızıqta, bir bag’darda alg’a 

qarap barıwshı protsess dep tu’sindi.  

Yag’nıy Gegel tu’sinigi boyınsha tariyxıy rawajlanıw o’zinin’ alg’a qarap 

rawajlanıwın ta’miynleydi. Na’tiyjede o’zinin’ aqırg’ı maqsetine erisedi. Tariyxtag’ı 

jog’altıwlar, qıyınshılıqlar, urıslar ha’m basqada dramatik,  tragediyalıq waqıyalar 

Gegeldin’ pikirinshe tariyxıy tag’dirdin’ reallasıwı yamasa ko’zge ko’riniwi  bolıp, 

onın’ ulıwma bag’darın keleshegin o’zgertpeydi.  

Tag’dir kontseptsiyası-boyınsha du’nya tariyxı tu’rli aylanba jollar menen 

alg’a qarap rawajlanadı.  

Marksizm klassikleride usı ideyadan kelip shıg’ıp, tariyxtı alg’a qarap baradı 

ha’m aqırg’ı klassız, ha’r qanday problemalar sheshilgen komunizmge o’tedi dep 

ko’rsetedi.  

XX-a’sirler filosofiyasında bunday ko’z-qaraslarg’a qarsı taliymatlar ju’zege 

keldi. 

Yag’nıy ha’zirgi zaman-XX a’sir filosofiyası keleshektin’ gu’lleniwine qarsı 

emes, sonday aq keleshekke u’mitsiz bolıwda propogandalamaydı. Kerisinshe XIX-

a’sirde jaratılg’an rawajlanıw tu’siniginin’ kemshiliklerin tu’sindirip, keleshek 

haqqında isenimli tariyxtın’ mazmunı ha’m ma’nisin ko’rsetiwshi kontseptsiyanı 

jaratıwg’a umtıladı.  

Gegel ha’m Marks kontseptsiyalarının’ tiykarg’ı ma’nisi sonda olar keleshekti 

ila’hiylastırıp onın’ a’hmiyetine o’tmish ha’m bu’gingi ku’nge u’stirtin ko’z-qaras 

penen qaray otırıp, belgisiz keleshekti o’tmishi ha’m bu’gingi turmıstan joqarı 

qoyadı. Pu’tkil o’tmish bu’gingi keleshek ushın qurban etiledi. Karl Markstin’ o’zine 

pu’tkil insaniyat tariyxı aldanıwlardan ibarat, haqıyqıy tariyx kommunizmnen 

baslanadı dep ko’rsetedi. 

Keleshek a’lbette jaqsı boladı. Onnan g’am jemesede boladı, - dep insanlardı 

juwapkersiz bolıwg’a shaqıradı.  

Keleshek haqqında konkret dizimge iye emes boslıqtı ortag’a taslaydı.  Bul 

teoriyanın’ qa’jeti keleshek so’zsiz, insannın’ erki, qa’lewinen g’arezsiz, obektiv 

tu’rde ju’zege keledi, insan subekti ha’m insan xızmetinin’ sheshiwshi 

a’hmiyetin tu’sinbedi. Tu’singende de ekinshi da’rejeli a’hmiyetke iye dep 

ko’rsetti.  

XX-a’sir filosofiyası insanlar keleshek haqqında oylar eken, boslıq, adamlarg’a 

wa’de beretug’ın ja’miyet haqqında emes, keleshektin’ ma’n’giligi haqqında tariyxıy 

rawajlanıwdın’ turaqlılıg’ı kepillengen rawajlanıw haqqında pikir ju’rgiziwi kerek 

dep u’yretedi. Bul filosofiyag’a insan xızmeti usı ma’n’giliktin’ ko’rinisi sıpatında, 

tariyxtın’ tag’dirge ta’siyr etiwin tu’siniw tiykarında barıwı kerek.  

Bizin’ ha’reketimizdin’ na’tiyjesi keleshek ushın, keleshek qa’diriyatları ushın 

qanday boladı, degen ma’sele haqqında juwmaq shıg’arıw bizin’ isimiz emes, biz 

ha’r bir minuta tariyxıy tag’dirge, ma’n’gi du’nyag’a o’z qatnasımızdı bildirip 

jasawımız kerek.  

---