Microsoft Word tarix bay doc

 

28 

12 NOYABR  

 

KONSTİTUSİYA GÜNÜ 

 

1995-ci il noyabrın 12-də Azərbaycan xalqı referendum yolu ilə öz dövlətinin  Əsas Qanununu - 

Konstitusiyasını  qəbul etdi. Bu Konstitusiya müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan dövlətinin ilk milli 

konstitusiyasıdır.  

"Konstitusiya" latın sözü olub quruluş, təsisat mənası verir. Dövlətin ali hüquqi qüvvəyə malik 

olan  əsas qanunlar məcəlləsi belə adlanır. Demokratik dövlət olan ABŞ-da nümayəndəli demokratiyanın 

yaranması hökumətin qərar qəbul etmək üçün istinad edə biləcəyi müəyyən qaydaların olmasına zərurət 

yaratdı. Nəticədə dünyada ilk dəfə olaraq dövlət quruculuğunu, hakimiyyət strukturlarını, eləcə  də  qərar 

qəbul etmə qaydalarını müəyyənləşdirən ali qanun - Konstitusiya yaradıldı. 

Müasir dövlətlərin çoxunun konstitusiyası var. Konstitusiyası olmayan dövlətlərdə isə idarəetmə 

adət-ənənələrə, dini qaydalara əsaslanır. Bir qayda olaraq, konstitusiyalar uzun müddətə  qəbul edilir və 

nadir hallarda dəyişdirilir. Belə  dəyişikliklər, adətən, müharibələr, inqilablar və ya ölkənin siyasi 

kursunun kəskin surətdə dəyişilməsi nəticəsində baş verir. Məsələn, Almaniya Federativ Respublikasının, 

İtaliya və Yaponiyanın konstitusiyaları bu ölkələrin II Dünya müharibəsində  məğlubiyyətindən sonra 

yenidən qəbul edilib. ABŞ Konstitusiyası isə,  əksinə, 200 ildən çoxdur ki, fəaliyyət göstərir. Böyük 

Britaniyada isə məsələ başqa cürdür. Burada konstitusiya tipli ali qanun yoxdur. Ölkənin idarə olunması 

çoxəsrlik tarixi olan ənənələrin və ayrı-ayrı qanunların əsasında həyata keçirilir. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Konstitusiya qəbul etməsə  də, Milli Şurada qəbul edilmiş 

İstiqlaliyyət Bəyannaməsi onu əvəz edirdi. Aprel işğalından sonra Azərbaycanın ictimai və dövlət 

quruluşunda mövcud olmuş qaydalar dəyişdirildi və sovet rejiminin formalaşmasına başlandı. Sovetləşmə 

başa çatdıqdan sonra 1921-ci il mayın 19-da Bakıda keçirilən Azərbaycan SSR-in Birinci Sovetlər 

qurultayı Azərbaycan SSR-in birinci Konstitusiyasını qəbul etdi. Əsasən RSFSR Konstitusiyasının təkrarı 

olan bu Konstitusiya xalqa geniş hüquqlar vəd etsə  də, formal səciyyə daşıyırdı. Çünki Sovetlərin 

fəaliyyətinə bütün mərhələlərdə Moskvadan Rusiya Kommunist Partiyası  tərəfindən istiqamətləndirilən 

Azərbaycan Kommunist Partiyası  rəhbərlik edirdi. Üstəlik ölkədə  fəaliyyət göstərən bütün siyasi 

partiyalar qadağan olunmuş, bununla da Kommunist Partiyasının diktaturası yaranmışdı. Sovetlər bu 

partiyanın itaətkar alətinə çevrilmişdi. 

Beləliklə, bolşeviklərin qanlı  qırğınlarla müşayiət olunan zorakı  tədbirləri nəticəsində  Şimali 

Azərbaycanda guya Konstitusiyaya əsaslanan hakimiyyət orqanları formalaşdırıldı. Sovet sosialist 

demokratiyası  bərqərar oldu. Əslində isə, AXC və onun parlamenti ilə müqayisədə yeni yaradılan 

demokratiya formal və yalançı demokratiya idi. 

1937-ci il martın 14-də IX fövqəladə Azərbaycan Sovetlər qurultayı Azərbaycan SSR-in ikinci 

Konstitusiyasını  təsdiq etdi. Bu Konstitusiya 1936-cı ildə  qəbul edilmiş SSRİ Konstitusiyasının təkrarı 

idi. 

Azərbaycan SSR-in sonuncu Konstitusiyası 1978-ci il aprelin 21-də  qəbul edildi. Bu 

Konstitusiyanın 73-cü maddəsinə görə Azərbaycan SSR-in dövlət dili Azərbaycan dili idi. Bu, o dövr 

üçün çox cəsarətli addım idi, çünki SSRİ-nin milli siyasətinin  şovinist zəmində qurulduğu bir dövrdə 

respublikanın ali qanununa belə bir maddənin daxil edilməsi Sovet milli siyasətinin tələblərinə uyğun de-

yildi. Bu çətin vəzifənin öhdəsindən o zamanlar Azərbaycana rəhbərlik edən Heydər Əliyev gəldi. 

1991-ci il oktyabrın 18-də "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında 

Konstitusiya Aktı" qəbul edildi. Bu sənədə görə Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq 

Cümhuriyyətinin varisi elan olunurdu. SSRİ-nin təşkili haqqında 1922-ci il 30 dekabr tarixli müqavilənin 

Azərbaycana aid hissəsinin imzalandığı andan etibarsız olduğu göstərilirdi. 

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyasının layihəsini hazırlamaq üçün Prezident 

Heydər  Əliyevin sədrliyi ilə 33 nəfərdən ibarət komissiya yaradılmışdı. Yeni Konstitusiya 1995-ci il 

noyabrın 27-də qüvvəyə minmişdir.  

Yeni Konstitusiya ölkədə demokratik, hüquqi, dünyəvi və unitar dövlət qurulması  işinə hüquqi 

zəmin yaratdı.  Əsas Qanunda dövlətin müstəqilliyini, suverenliyini və  ərazi bütövlüyünü qorumaq, 

cəmiyyətin demokratikləşdirilməsinə və vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar olmasına nail olmaq, qanunların 

aliliyini təmin edən hüquqi, dünyəvi dövlət qurmaq, bazar iqtisadiyyatına xas olan münasibətlərin 

formalaşmasını təmin etmək və s. kimi nailiyyətlər təsbit olunmuşdu. 

Artıq zaman Əsas Qanunumuzun nə qədər güclü, kamil və həyati sənəd olduğunu təsdiqləmiş və 

o, demokratik sənəd kimi özünü doğrultmuşdur. Bu möhkəm bünövrə üzərində ucalan dövlətçiliyimiz öz 

demokratik mahiyyəti ilə ümumavropa dəyərlərindən faydalanmış, xalqımız öz həqiqətlərini dünyaya 

bəyan etmək imkanı qazanmışdır.  Əsas Qanunumuzda dilindən, dinindən, irqi mənsubiyyətindən asılı 

---

 

29 

olmayaraq, Azərbaycanda yaşayan bütün vətəndaşların hüquq və azadlıqları geniş  təsbit olunmuşdur. 

Konstitusiyanın 158 maddəsindən 48-i insan hüquqlarına və onların təminatlarına həsr edilmişdir. 

Konstitusiyanın 24-cü maddəsinin 1-ci hissəsində deyilir: "hər kəsin doğulduğu andan 

toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqları  və azadlıqları vardır". Azadlıq - digərlərinə  zərər 

yetirməyən hər şeyi etmək imkanıdır. Azadlığın sərhədləri yalnız qanunla müəyyənləşdirilə bilər. Qanun 

insan hüquqlarını istənilən pozuntudan qorumağa yönəldilmişdir.  İnsan hüquqlarının və  əsas 

azadlıqlarının beynəlxalq hüququn prinsiplərinə uyğun olaraq təmin edilməsi Azərbaycan 

Respublikasında dövlətin ali məqsədi kimi təsbit edilmişdir. Bir çox beynəlxalq hüquqi sənədlər 

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının insan hüquq və azadlıqlarını təsbit edən üçüncü fəslinin əsası-

nı təşkil etmişdir. 

Milli Konstitusiyamızın qəbul edilməsindən sonrakı dövr ərzində Milli Məclis tərəfindən ölkə 

həyatının bütün sahələrini əhatə edən, dünya standartlarına cavab verən bir sıra qanunlar qəbul edilmişdir. 

Azərbaycan Respublikası bir sıra beynəlxalq konvensiyalara qoşulmuş, Avropa Şurasına üzv qəbul 

olmuşdur. 

Baş vermiş bu dəyişikliklərdən, demokratik dəyərlərin inkişafına yönəldilmiş bir sıra 

islahatlardan irəli gələn hüquqi tənzimləmə öz əksini Konstitusiyada tapmalı idi. Bununla əlaqədar olaraq, 

Azərbaycan Prezidenti Heydər  Əliyevin fərmanına  əsasən 2002-ci il avqustun 24-də Azərbaycan 

Respublikasının Konstitusiyasına dəyişikliklər edilməsinə dair referendum keçirildi. Xalqın iradəsinin 

nəticəsi olaraq Konstitusiyada 24 dəyişiklik və  əlavə edildi. Bunlar insan hüquqları  və azadlıqları, 

Azərbaycanın Avropa Şurası qarşısında götürdüyü öhdəliklərlə, seçki sistemi, hakimiyyət bölgüsü və s. 

bağlı dəyişiklik və əlavələrdir. 

---