62
Cədvəl 9.
Azə
rbaycada elmi - tə
dqiqat sferasının maliyyə
ləş
dirilmə
si
llər
2001
2005
2009
2010
2011
2013
Cəmi
xərclər.mln.manat
15,9
27,5
88,9
92,1
109,8
122,0
ÜDM-də payı %-
lə
0,2
0.2
0,2
0,2
0,2
0,2
Büdcə
xərclərində payı
%-lə
1,2
1,3
0,8
0,8
0,7
0,6
Mənbə:Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2014 cədvəl.8.55
Cədvəl göstəriciləri təsdiq edir ki, ölkə elmi–tədqiqat sferasının
maliyyələşdirilməsində problem mövcuddur, ancaq məsələ büdcə ayırmalarının
artırılması hesabına həll edilə bilməz.Xarici təcrübələrin araşdırılmasından bəlli oldu
ki, elmi–tədqiqat sferasının maliyyələşdirilməsində həlledici rolu özəl sektor oynayır
və maliyyələşdirmədə bu sektorun payı 70%-dən yüksək ölur.Bu baxımdan olkə elmi
- tədqiqat sferasının maliyyələşdirilməsinin strukturuna diqqət yetirmək gərəklidir və
aşağıdakı cədvəlin göstəriciləri qeyd edilən məsələ barədə lazımi təsəvvürlər yaradır.
Cədvəl. 10.
Elmi - tə
dqiqat sferasının maliyyə
ləş
dirilmə
si mə
nbə
lə
ri
Illər
2000
2005
2009
2010
2011
2013
Budcə
vəsaiti.mln.manat
10,8
21,3
66,1
81,8
98,5
82,9
Budcədən
kənar fondlar
0,7
0,4
0,7
1,8
0,8
0,7
Təşkilatları
n öz vəsaiti
2,9
1,4
8,7
6,1
6,9
5,6
Sifarişçinin
vəsaiti
1,5
3,7
13,3
2,1
3,5
31,5
Mənbə:Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2014 cədvəl.8.55
Cədvəl göstəriciləri vəziyyəti aşkarlamaq baxımından lazımi əsaslar yaradır və
63
aydın olur ki,maliyyələşdirmənin bu strukturunda elmi–tədqiqat işlərinin bütövlükdə
proqram–məqsədli təşkili çox məhdud əhatə dairəsinə malikdir, ancaq eyni zamanda
qeyd olunmalıdır ki, maliyyələşdirmədə dövlət büdcəsinin payının yüksəkliyi birbaşa
elmi - tədqiqat işlərinin proqram–məqsədli təşkilinin aşağı həddini bildirmir.Çunki
budcə ayırmalarının mühüm qismini prinsipcə elmi–tədqiqat işlərinin proqram–
məqsədli təşkili metodu əsasında xərcləmək olar.Ancaq bəllidir ki, ölkə büdcəsindən
elmə ayırmaların mütləq əksəriyyəti məhz inzibati–təşkilati matod əsasında xərclənir
və hələlik yeni yaranan Elmin nkişafı Fondunun payı xırda bir məbləğlə–ildə
7mln.manata qədər məbləğlə məhdudlaşır.
Beləliklə, əslindəelmi–tədqiqat işlərinin bütövlükdə proqram–məqsədli təşkil
hələlik çox geniş tətbiq edilmədiyi aşkar sezilir, ancaq bu cəhət elmi–tədqiqat
işlərinin maliyyələşdirilməsinin sektorlar üzrə bölgüsündə daha dəqiq nəzərə
çarpır.Buna görə də elmi–tədqiqat işlərinin maliyyələşdirilməsinin sektorlar üzrə
bölgüsünü nəzərdən keçirək.
Qeyd edək ki,hətta bu göstəricilər belə elmi–tədqiqat işlərinin bütövlükdə
proqram–məqsədli təşkili barədə tam müfəssəl məlumat vermir və son illərdə
maliyyələşdirmədə ali təhsil sektorunun payının yüksəlməsi heç dəelmi–tədqiqat
işlərinin bütövlükdə proqram–məqsədli təşkilinin genişlənməsinin təsdiqi deyil.
Çünki, elmi–tədqiqat işlərinin bütövlükdə proqram - məqsədli təşkilini təkcə ayrı-ayrı
layihələrin maliyyələşdirilməsi kimi qavramaq yanlışlıqdır.Elmi–tədqiqat işlərinin
bütövlükdə proqram–məqsədli təşkili daha çox birbaşa innovasiya proseslərinə
yönələn, yaxud ölkənin ictimai–siyasi, mənəvi–mədəni maraqları baxımından çöx
zəruri olan problemlərin araşdırılmasını nəzərdə tutan layihələrin reallaşdırılmasını
nəzərdə tutur.Lakin nəinki dölət sektoru və ya ali təhsil sektorunda, hətta özəl sektoda
reallaşan elmi–tədqiqat işlərinin səmərəliliyi barədə ümumiləşdirilmiş məlumatları
əvvəlki paraqrafda əks etdirmişik və bu məlumatlardan sezildi ki, elmi– tədqiqat
işlərinin konkret nəticələrə–ardıcıl olaraq, konkret məqsədlərə ünvanlanması
səviyyəsi kifayət qədər aşağıdır.Bütün bunlarla birgə elmi–tədqiqat işlərinin
maliyyələşdirilməsinin sektorlar üzrə bölgüsü də bu cəhəti–elmi–tədqiqat işlərinin
64
bütövlükdə proqram–məqsədli təşkilinin geniş yayılmadığını bir daha təsdiqləyir.
Cədvəl.11.
Elmi - tə
dqiqat iş
lə
rinin sektorlar üzrə
maliyyə
ləş
dirilmə
di.
llər
2005
2009
2010
2011
2013
Dövlət
sektoru.mln.manat
20,0
63,8
67,6
79,5
104,3
Sahibkarlıq
sektoru
5,7
19,5
18,0
19,5
12,8
Ali
təhsil
müəssisələri
1,8
5,6
6,5
10,8
4,9
Mənbə:Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2014 cədvəl.8.56
Azərbaycanda elmi–tədqiqat işlərinin bütövlükdə proqram–məqsədli təşkilinin
gücləndirilməsi baxımından çox mühüm bir addım atılıb və Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin“Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin nkişafı
Fondunun yaradılması haqqında” 2009-cu il 21 oktyabr tarixli 526 nömrəli
Sərəncamına uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin
nkişafı Fondu (bundan sonra - Fond) yaradılıb.
Fond dövlət sifarişi əsasında fundamental, tətbiqi və axtarış-innovasiya
xarakterli sahələr üzrə elmi tədqiqatları və digər elmi tədbirləri qrant şəklində
məqsədli maliyyələşdirməklə, elmin inkişafına xidmət edən qeyri–kommersiya
qurumu olan hüquqi şəxskimi təsis edilib.Beləliklə, ən müsbət xarici təcrübələrdən
istufadə edilib və ən vacib məsələnin həlli–elmi–tədqiqat işlərinin məqsədli qrantlar
formasında maliyyələşdirilməsi nəzərdə tutulub.
Fondun yaradılmasından cəmi 5 ilə yaxın müddət keçməsinə baxmayaraq artıq
elmi–tədqiqat işlərinin proqram–məqsədli təşkili baxımından real fəaliyyət həyata
keçirilib.Ölkənin iqtisadiyyatının innovasiya inkişafının sürətlənməsinə yönələn bu
fəaliyyəti aşağıdakı cədvəlin göstəriciləri də təsdiq edir.