Microsoft Word turkane dissertasiya11111111111111. docx

56 

 

 

 

isəbu 14 dəfə olmuşdur. Ölkədə informasiya xidmətlərin həcmi hələəhəmiyyətsizdir, 

bunun  əsas  səbəbi  kompüter  şəbəkələrinindaha  yüksək  səviyyədə  inkişaf 

etməməsidir.Peyk əlaqəsinə gəldikdə - beşinci texnoloji quruluşun infrastrukturunun 

vacib komponentlərindən biri Azərbaycanda dünyatendensiyalarınınəksinə olaraq 90-

cı illərdə artıma deyil, magistralşəhərarası telefon kanallarınm ümumi sayının xüsusi 

çəkisininazalmasına səbəb olmuşdur. 1990-cı illərdə peyk rabitəsinin 

payı 2,5% təşkil edirdisə, 1996-cı illərin əvvəlinə 2,3% azalmışdır. 

Rəsmi məlumatlara görə və mütəxəssislərin fikrincə bizimpeyklərin 65% - 90% qədər 

öz ehtiyyatlarını istifadə etmiş tamdəyişməyə ehtiyacı vardır. Müqayisəüçün bildirək 

ki, transatlantikatelefon danışıqlarının 80% məhz peyk vasitəsi ilə gedir, 

yəni  mövcud  olan  Rusiya  peyk  əlaqəsi  potensialı  ilə  və  digər  ölkələrinpotensialı 

sadəcə  böyükdür.  Bu  kəsilmənin  azalması  tendensiyalarınahələ  baxılmır.  Müasir 

peyk  əlaqəsi  ölkəüçün  birincidərəcəli  strateji  əhəmıyyət  daşıyır.  Elektron  və  optiki 

kəşfiyyatı böyük kosmik infrastrukturunun olması ABŞ-n qlobal informasiya 

üstünlüyüdür.  Azərbaycan  tədricən  öz  orbital  peykqruplaşmasını  itirir,  avropa  

ölkələrı onu  yaradır, ABŞ  yerin istənilən nöqtəsindən  istənilən  məlumatı  almağa  və 

emaletməyə  nadir  imkandan  istifadə  edir.Kabel  televiziyası  beşinci  quruluşun  daha 

bir  komponentidironun  payı  peyk  kanalları  ilə  birlikdə  Azərbaycanda  cəmı  5%-

dır.Qeyd edək ki, ABŞ-da kabel televiziyasının xidmətlərindən 90-cıillərin ortasında 

evlərin 

daha 

70% 

ə

hatə 

olunmuşdur.Ümumiyyətlə 

Azərbaycan 

telekommunikasiyada, digər bir sahəkimi kütləvi sərmayələrə ehtiyacı vardır, bundan 

faktiki  olaraqbütün 

milli  iqtisadiyyat  asılıdır.  90-cı  illərin  əvvəlində 

Azərbaycanıntelekommunikasiya sahəsi qərbdəkindən 10-15 il geri qalır.70-ci illərdə 

milli  sənaye  birinci  informasiya  inqilabınıhəyata  keçirmişdir.Beləki  1994-1996-cı 

illərdə beynəlxalq vəşəhərarası telefonstansiyalarıüçün avadanlıq xaricdən gətirilirdi, 

ycrli  şəbəkələrdəidxal  avadanlığının  payı  80%  təşkil  etmişdir.  Bütün  90-cı  illər 

ə

rzindəəsas  əlaqə  vasitələrinin  və  televizion  ötürən  aparaturanınidxalı  artmışdır  bu 

zaman ölkə daxilində istehsal azalmışdır. Ölkədaxilində istifadə olunan optik faktiki 

olaraq  tam  həcmdə  xaricdəngətirilir.  Lakin  qeyd  edək  ki,  1997-1998-  ci 

---

57 

 

 

 

illərdəAzərbaycanda  optiklifin  istehsalına  başlanmışdır,  lakin  onun  üçün  hazır 

hissələrxaricdən 

gətirilir. 

Azərbaycanın 

telekommunikasiya 

və 

informasiyaşəbəkələrinə  hal-hazırda  təxminən  80%  xaricişirkətlərtərəfindən  nəzarət 

edilir. 

 

3.2. Müasir Azərbaycan iqtisadiyyatında elm və yüksək texnologiyalar 

Elm  təbiətin  və  cəmiyyətin  obyektiv  qanunları  haqqında  insanların  bilikləri 

məcmusudur.  Bu  bilikləri  toplayan  və  sistemləşdirən  insanların  əməli  fəaliyyəti  də 

“elm”  anlayışına  daxildir.  Təbiətin  və  cəmiyyətin  obyektiv  qanunları  haqqında 

məlumatları insanlar toplayır və tədricən onları öyrənirlər və müəyyən elmi nəticələr 

çıxarırlar. Çıxarılan bu nəticələr obyektiv qanunlar haqqında tam və natamam biliklər 

ə

ldə  etməyə  imkan  verə  bilər.  Təbiətin  və  cəmiyyətin  obyektiv  qanunlarını  tam 

mənada  dərk  etmək  və  onlardan  təcrübədə  istifadə  etmək  çox  mürəkkəb  bir 

məsələdir. 

Elmin  və  texnikanın  tərəqqisi  sonsuz  bir  prosesdir.  Onun  obyektiv  əsasını 

insanların tələbatları və bu tələbatların sürətlə artması təşkil edir. Məsələ burasındadır 

ki,  hər  hansı  bir  dövr-də  cəmiyyətin  öhdəsində  olan  istehsal  vasitələri  tələbatları 

ancaq  müəyyən  müddətdə  ödəyə  bilir.  Vaxt  keçdikcə  fəaliyyətdə olan  əmək  alətləri 

və  əmək  cisimləri  durmadan  artan  tələbatları  ödəyə  bilmir.  Cəmiyyətin  yeni  üstün 

tələbatlarını dolğun şəkildə ödəmək üçün daha müəkəmməl, daha məhsuldar istehsal 

vasitələrinin  yaradılması  zərurəti  meydana  çıxır.  Elə  bir  dövr  yaranır  ki,  əldə  olan 

istehsal  vasitələrinin  köməyi  ilə  cəmiyyətin  bu  və  ya  başqa  məhsullara  olan 

tələblərini  ödəmək  mümkün  olmur.  Yeni  texniki  vasitələrin  tapılmasına,  istehsal 

edilməsinə və sənayenin və xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində tətbiq edilməsinə 

ehtiyac artır. Bu da texnikada inqilabi çevrilişləri zəruri edir. Bu zəruriyyət prinsipcə 

yeni texnikanın yaradılması nəticəsində həll edilir. Bu proses arasıkəsilmədən davam 

edir.  Elə  buna  görə  də  bəşəriyyət  tarixində  çoxlu  elm  və  texniki  inqilablar  baş 

vermişdir və bu proses indi də davam edir. 

---

58 

 

 

 

Texnika  öz  inkişafında  çox  sadə  dildə  desək,  primitiv  daş  alətlərdən  indi 

istehsala geniş tətbiq edilən və süni intellektə malik EHM-ə qədər uzun və mürəkkəb 

yol  keçmişdir.  Texnikada  baş  vermiş  inqilablara  çoxlu  misallar  çəkmək  olar.  Öz 

dövründə  daş  alətlərin  meydana  gəlməsi  inqilab  idi.  Sonralar  daş  alətlərin  başqa 

materiallardan  (dəmirdən,  poladdan,  müxtəlif  bərk  alətlərdən  və  s.)  hazırlanan 

alətlərlə əvəz edilməsi də texnikada baş verən inqilab idi. XVIII əsrin ikinci yarısında 

buxar  mühərrikinin  yaranması  və  istehsala  tətbiq  edilməsi,  XIX  əsrin  axırı  və  XX 

ə

srin  əvvəllərində  elektrik  və  daxili  yanma  mühərriklərinin  meydana  gəlməsi  də 

texnikada  baş  verən  inqilablardır.  Müasir  dövrdə  texnikada  baş  verən  inqilablar 

mürəkkəb  və  çoxşaxəli  bir  prosesə  çevrilmişdir.  Bu  prosesin  əsas  cəhəti  texnikanın 

kinematik  quruluşunun  dəyişməsi  və  prinsipcə  yeni  həlqələrinin  -  kibernetik 

proqramlaşdırılmış qurğuların, idarəedici və nəzarətedici həlqələrinin yaradılması və 

inkişaf  etdirilməsidir.  Məhz  belə  həlqələrin  meydana  gəlməsi  cəmiyyətin  çoxdankı 

arzusunu  -  avtomatlaşdırılmış  istehsalların  yaradılmasını  reallaşdırmağa  imkan 

vermişdir. Belə texniki inqilabın nəticəsində insan hər cür yekcins, yaradıcı olmayan 

işləri yerinə yetirməkdən xilas olur. 

Elm  özünün  tərəqqisində  iki  mərhələni  keçir.  Birinci  mərhələdə  elm  tədricən 

inkişaf edir, təbiətin və cəmiyyətin bu və ya digər qanunauyğun proseslərini yavaş-

yavaş öyrənir. Lakin belə tədrici (evalyusiya) inkişaf müəyyən bir dövrü əhatə edir. 

Sonrakı inkişaf üçün yeni əsas (baza) yaranmalıdır. Belə yeni əsas elmin inkişafının 

ikinci  pilləsində  -  inqilabi  pilləsində  yaranır.  Birinci  pilləyə  nisbətən  ikinci  inqilabi 

pillə  qısa  bir  müddətdə  (anda)  baş  verir.  Bunun  nəticəsində  elmi  biliklər  daha  da 

zənginləşir.  Belə  zənginləşmiş  əsas  üzərində  elm  yeni  inkişaf  xəttinə  düşür  və 

təzədən elmin (bu yeni əsas üzərində) tədricən (evalyusiya) inkişafı başlayır. Deməli, 

belə  nəticə  çıxarmaq  olar:  elmin  tərəqqisi  onun  tədricən  (evalyusiya)  və  inqilabi 

inkişafının məcmuudur. Elmin tədricən inkişaf pilləsində onun inqilabi inkişafı üçün 

zəmin hazırlanır. 

Elmin  inkişafı  kimi,  texnikanın  inkişafı  da  iki  formada  -  evalyusiya  (tədricən 

inkişaf) və inqilab (keyfiyyətcə dəyişilmə, partlayış, sıçrayış) formalarında baş verir. 

---