Microsoft Word umumdunya ticar?T t?Skilatina uzvuluyun az?Rbaycan iqtisadiy doc
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
IFƏSIL. XAR C T CARƏT ƏLAQƏLƏR N N TƏNZ MLƏNMƏS N N NƏZƏR ƏSASLARI. 1.1 Milli iqtisadiyyatın inkişafında xarici ticarət əlaqələrinin pay və onun formalaşmasına təsir edən amillər. Xarici ticarət anlayışı ölkənin başqa ölkələr ilə əmtənin dəyərinin ödənilməsi şə rti ilə mübadiləsinin, о cümlədən ölkəyə daxil olmasını (idxal) ѵə ölkədən çıxarılmasmı (ixrac) ifadə edir. Dünya iqtisadçılarının hesablamalara əsaslanaraq hazırda dünyada beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin ümumi həcminin 80%-dən çoxunun beynəlxalq ticarətin payına düşməsini təsdiqləyirlər. Belə ki, məşhur amerika iqtisadçısı Ceffri Saks göstərir ki, «Нəг hansı bir ölkənin iqtisadi nailiyyətt onun xarici ticarətinə ə saslanır. Dünya iqtisadi sistemindən təcrid olunmuş sağlam iqtisadiyyat qurmaq hələ heç bir ölkəyə nəsib olmamışdır». Beynəlxalq ticarət əlaqələrinin ilkin forması olan xarici ticarət əməyin beynəlxalq bölgüsünün təsiri altmda yaranmışdır. Bu bölgü ayrı-ayrı ölkələrdə istehsal edilən məhsulların mübadiləsinə, dəyişdirilməsinə səbəb olmuşdur. Belə ki, istənilən ölkənin iqtisadiyyatı üçün xarici ticart mühüm rol oynayır. Xarici ticarət bütün ölkələr üçün ictimai gəlir mənbəyi olub iqtisadi inkişaf, artım üçün əіаѵə imkanlar yaradır. Xarici ticarət ölkələr arasında müəyyən asılılıq yaradır. Нəг bir ölkə xarici əmtəə ѵə xidmətləri öz ölkə əhalisinin tələbatmı ödəmək üçün alır. Beynəlxalq ticarət əmək məhsullarınm (əmtəə, xidmət, intellektual mülkiyyət obyektləri) dünya ölkələri arasmdakı beynəlxalq mübadiləsidir. Beynəlxalq ticarət beynəlxalq əmtəə-pul münasibətləri sahəsi, dünyanın bütün ölkələrinin xarici ticarətinin məcmusu, toplusudur
Beynəlxalq ticarət iki qarşı-qarşıya gələri prosesdən -ixrac ѵə idxaldan ibarətdir. Beynəlxalq ticarətin əsas iştirakçıları xarici ticarət müəssisələri, dövlətlər, ölkələr qrupları, еіəсə də fıziki şəxslərdir. Onlar ixracatçılar ѵə idxalatçılar adlandırılır. Beynəlxalq ticarət çoxşaxəli fəaliyyətdir. Beynəlxalq ticarət alqı-satqıya çıxarılan əmtəələrin xüsusiyyətlərinə görə, yaxud əmtəə üzrə ixtisaslaşma meyarı
ə sasmda təsnif edilir. qtisadiyyata dair elmi tədqiqat işlərində müxtəlif təsnifatlara rast gəlmək mümkündür. Belə təsnifatlarda beynəlxalq ticarətin fərqli növbri öz ə ksini tapır. Məsələn, iqtisadi ədəbiyyatda qeydə alman təsniflərin birində dörd növ fərqləndirilir: 1) hazır məhsullar üzrə xarici ticarət; 2) maşın ѵə avadanlıqlar üzrə xarici ticarət; 3) xammal üzrə xarici ticarət; 4) xidmətlər üzrə xarici ticarət. dxal-ixrac əməliyyatlarının növündən asılı olaraq beynəlxalq ticarətin aşağıdakı qruplara ayıra bilərik: 1) hazır məhsulların ixracı və idxalı; 2) xammal formasında əmtəə ѵə yarımfabrikatların sonrakı emal məqsədi ilə ölkədən çıxarılması ѵə emal edildikdən sonra yenidən ölkəyə gətirilməsi; 3) əmtəəm müvəqqəti idxalı və ixrac (əmtəə beynəlxalq müsabiqələrdə, sərgilərdə təqdimat mərasimlərində nümayiş etdirilmək üçün ölkədən çıxarılır və bu tədbirlərdən sonra yenidən ölkəyə gətirilir); 4) reeksport ѵə reimport; 5) bir beynəlxalq transmilli kompaniyaya aid əmtəənin' ixracı və idxalı; 6) qarşılıqlı kompensasiya ticarəti; 7) valyutasız əmtəə mübadiləsi sövdələşməsi (əmtəənin haqqmın ödənilməsi natural formada başqa əmtəələrlə aparılır); 8) pul əsaslı ticarət kompensasiya sövdələşməsi; 9) sənaye kompensasiya sövdələşməsi. Beynəlxalq ticarətin əmtəə strukturunun təhlili zamanı standart beynəlxalq ticarət təsnifatı (SBTT) nomenklaturası tətbiq olunur. SBTT on əmtəə qrupunu ə hatə edir. Bu on qrup üç bölmədə birləşdirilir: ərzaq, yanacaq ѵə xammal; hazır məhsullar və yarımfabrikatlar: digər məmulatlar. Qeyd etmək lazımdır ki, 1960-cı ildən başlayaraq dünya ixracının əmtəə strukturu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. xracda xammal, yanacaq və ərzağın payı azalmış, hazır məhsulların, yarımfabrikatlarm, еіəсə də digər əmtəələrin payı artmışdır . beynəlxalq ticarət bazarma ixrac sahəsində fəal qoşulmaq ixracatda payı artmış əmtəə ѵə xidmətlərin istehsalma diqqət artırılmasını şərtləndirir. Lakin bu istiqamətdə əsaslı uğurların qazanılmasmm özünəməxsus çətinlikləri vardır. Məsələn, hazır məhsul və yarımfabrikatların ixracı maşın ѵə avadanlıqların yeni modifıkasiyalarının yaranması ііə səciyyələnir. Lakin belə maşın və avadanlıqlarm məhdud sayda ölkələrdə istehsalı, bunun nəticəsində həmin ölkələrin bu əmtəənin əsas ixracatçısma çevrilməsi meyli aşkar hiss olunur. Təbii ki, belə ixracatçılar sırasma
qoşulmaq obyektiv səbəblərdən olduqca çətin məsələdir. Digər hazır məhsullar sırasında çuqunun ѵə poladın kimya sənayesi ѵə tekstil məhsullarmın, ixracatında artım müşahidə olunur. Göstərilən məhsulların hər birinin istehsalı müəyyən ehtiyat və imkanlarm mövcudluğunu tələb Beynəlxalq ѵə xarici ticarətin qiymətləndirilməsi üçün iqtisadi ədəbiyyatda aşağıdakı göstəricilər qrupundan istifadə olunur: 1) əmtəə dövriyyəsi - müəyyən dövr üçün cari qiymətlərlə ixrac və idxalm dəyər həcmi; 2) əmtəə strukturu - dünya ixrac strukturunda müxtəlif əmtəə qruplarının nisbəti; 3) coğrafı struktur - qitə, region, dünyanın müəyyən hissəsindən asılı olaraq dünya ticarətinin strukturu. Dünya ticarətinin çoxəsrlik tarixinin olması, bu sahədə xeyli sayda müxtəlif yönlü araşdırma ѵə tədqiqatlarm aparılması xarici ticarətdə iştirak edən оікəіəгə bu ticarətin nəzərəçarpacaq dərəcədə gəlir qazandırmasmdan irəli gəlir. Belə tədqiqatlar' zaman keçdikcə müəyyən konkret nəzəriyyələr çərçivəsində qruplaşdırılmışdır. Beynəlxalq ticarətin ümumi nəzəriyyəsi xarici ticarətdən alınan gəlirin əsasında noyin dayanması, еіəсə də xarici ticarətin istiqamətlərinin пəуіп ə sasında müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Beynəlxalq ticarətin aşağıdakı əsas nəzəriyyələri fərqləndirilir: 1) beynəlxalq ticarətin klassik nəzəriyyəsi; 2) beynəlxalq ticarətin neoklassik nəzəriyyəsi; 3) Hekşer-Olin modeli; 4) Samuelson ѵə Stolper konsepsiyası; 5) Leontyev paradoksu; 6) Vernon və Kindelberq nəzəriyyəsi; 7) Maykl Porterin rəqabət üstünlükləri nəzəriyyəsi və s. qtisadçılar beb bir qənaətə gəlmişlər ki, xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsinin nəzəri, metodoloji və praktiki problembləri həmişə iqtisad elminin diqqət mərkəzində olmuşdur. Dünyanın ən görkəmli iqtisadçıları bu problemlərin həlli ilə bağlı öz münasibətlərini bildirmiş və müxtəlif fikirləri əsaslandırmağa çalışmışlar. Tarixi təkamül prosesində bu fıkirlər i k i istiqamətdə inkişaf etmişdir: fritrederçilik (azad ticarət) və proteksionizm (himayəçilik). Azad ticarət tərəfdarlan (A.Smit, D.Rikardo, C.S.Mill, J.B.Sey, P.Sarrmelson, V.Stolper və s.) fikirlərini belə əsaslandırırlar ki. maneəsiz həyata keçirilən xarici iqtisadi fəaliyyət «təbii seçmə» əsasında qarşılıqlı
Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|