Microsoft Word X?z? v? Siy?z. ?h tar doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
76 sözləri “azər” sözünün müxtəlif formalarıdır. Qədim türkcədə “ku” (qu) və ya “kul” (göl) sözləri su, çay, göl mənasında işlədilmişdir. Məsələn: qu quşu (su quşu), Kür (ku ra), İssıkkul və s. Şifahi xalq ədəbiyyatımızın gözəl nümunələrindən olan “Məlikməmməd” nağılında “qa deyəndə ət verərsən, qu deyən- də-su” ifadəsini də bu açıqlamaya misal kimi göstərmək olar. “Xəzər” sözü “ku” və “azər” sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. “Kuazər” (azər gölü) sözü zaman-zaman işlədildikcə müxtəlif türk ləhcələrində “Xəzər”, “Xazar”, “Hazer” şəkillə- rini almışdır. Sonralar Xəzər dənizi ətrafında yaşayan türkdilli tayfalara digər (hun, quz, işquz, maskut və s.) adlarla yanaşı “xəzərlər” də dedilər və daha sonra VII əsrdə bu tayfaların qurduğu dövlət “Xəzər xaqanlığı” adlandırıldı. Xızır peyğəm- bər m.ö. XIV əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda, Xızır yurdunda (indiki Xızı rayonunda) dünyaya gəlmişdir. Bəzən “Xızır” sözünün ərəb dilində (guya “yaşıllıq” kimi) açıqlan- masına cəhd edirlər. Bu tamamilə səhv bir yanaşmadır. Xızır peyğəmbərdən təxminən iki min il sonra formalaşmış ərəb di- lində “xızır” sözü necə açıqlana bilər?! “Azər” və “Xızır” söz- ləri qədim türk dilindən ərəb dilinə keçmişdir və bu gün ərəblər bu sözləri hansı mənalarda başa düşürlərsə bu onların özlərinə aiddir. Əlbətdə, biz azər-türklər müqəddəs Quran dili sayılan ərəb dilinə çox ehtiramla yanaşırıq. Lakin ərəb dilinin özü heç də birdən-birə yaranmamışdır. Ərəb xalqı İsmayıl peyğəmbərin nəslindəndir. İsmayıl İbrahim peyğəmbərin oğludur. İbrahim peyğəmbər isə Azərin oğludur. Doğrudur, bu fakt heç də birmənalı şəkildə qəbul edilmir. Mənbəsi dəqiq bilinməyən müxtəlif hədislərə, risalələrə istinad edərək, ərəb adətlərini, ərəb dilinin bəzi xüsusiyyətlərini önə çəkərək, müqəddəs Quranın “Ənam” surəsinin 74-cü ayəsini, yumşaq desək, olduğu kimi qəbul etmirlər. Ayədə isə deyilir: “Xatırla ki, bir zaman İbrahim atası Azərə demişdi: Sən bütləri tanrılarmı qəbul edirsən? Mən səni və sənin tayfanı açıq-aydın zəlalət içində görürəm!” 77 Ulu Türk dili şumer, hat, het, akkad, assur dillərinin, eləcə də ərəb dilinin formalaşmasında böyük rol oynamışdır və sonra müqəddəs Quran vasitəsiylə bir sıra ərəb sözləri dilimizə nüfuz etmişdir. Azər oğlu İbrahim m.ö. III minillikdə, qədim as-ər (az-ər) tayfalarının məskənlərindən olmuş Anadoluda, Şanlı Urfada dünyaya gəlmişdir. Xızır peyğəmbər m.ö. II minillikdə Xızır yurdunda dünyaya gəlmişdir. Xızı şəhəri də Urfa şəhəri də həqiqətən türk dünyasının şanlı məkanlarıdır. Qədim zamanlardan oğuz tayfalarının dədə-baba məskəni olan Xızır yurdunun keçmişinə ötəri nəzər salmaq Beşbarmaq səddinin öyrənilməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Fəzlullah Rəşidəd- dinin “Oğuznamə” əsərində belə bir məlumat verilir: “Oğuz oğullarının başqa ölkələrdə də işləri tamamlandıqdan sonra belə bir fərman verildi: Sayram sərhədlərindən və Başqurd dağlarından Qarabağa qədər ərazilər sağ qolu təşkil edən Bozok tayfasının yaylaqları olsun” (128, s.68). Göründüyü kimi, Ural dağlarından Qarabağa qədər ərazi qə- dim zamanlardan oğuz türklərinin məskənlərindən olmuşdur. Bu məsələ Kalankatuklunun “Albaniya tarixi” əsərində də təs- diqini tapır. E.ə. VII əsrdən başlayaraq, təxminən 1400 il, Dər- bənddən Kürə qədər, bəzən də Muğana qədər ərazidə mövcud olmuş Hun (və ya Maskut-Hun) çarlığı VII əsrdə müstəqilliyini itirmiş, Xəzər xaqanlığının bir əyalətinə çevrilmş və VII əsrin ikinci yarısında Ərəb Xilafəti tərəfindən işğal edilmişdır. Kalankatuklu Albaniya ölkəsinin ərazilərini “genişləndirməyə” cəhd etsə də, özünün yazdığı faktlardan aydın görünür ki, Dərbənddən Kür çayına qədər ərazi Hunlar ölkəsidir. Azərbay- can tarixçiləri S.Əliyarovun və Y.Mahmudovun redaktəsi ilə çap edilmiş “Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar” kitabında bu məsələyə tam aydınlıq gətirilir: “Hun qapıları-Beşbarmaq dağı yanında idi. Alban tarixçisi Cavanşiri ölçüsüz bir məddahlıqla qiymətləndirdiyi üçün onun hakimiyyətini Xəzər dənizinədək aparıb çıxarır. Əslində isə Albaniyanın kilsə paytaxtı Çola çoxdan itirilmişdi və sonrakı fəsillərdən görəcəyimiz kimi, 78 Cavanşir yalnız Kür-Arazarası torpaqlara hökm edirdi. Kürün sol sahilində isə “Hun dövləti” mövcud idi” (22, s. 55). Yazılı mənbələrdə göstərilən faktlara əsasən söyləmək olar ki, e.ə.VII əsrdən başlayaraq eramızın VII əsrinə qədər, təxmi- nən min dörd yüz il ərzində, indiki Xızı və Siyəzən əraziləri Hun dövlətinin tərkibində olmuşlar. Müqəddəs Quranın, İncilin verdiyi məlumatlardan, skandinav xalqlarının əfsanələrindən və qədim mənbələrin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, Xızır yurdu ən azı dörd min illik tarixə malik qədim türk məkanların- dan biridir. Tarixçilərin verdikləri məlumatlardan görünür ki, Ərəb Xila- fəti dövründə də türklərin Azərbaycana gəlişi davam etmişdir. Buna misal olaraq IX əsr tarixçisi Əl-Bəlazurinin qeydini gös- tərmək olar. O, “Kitab fütuh əl-buldən” (“Ölkələrin fəthi kita- bı”) əsərində qeyd edir: “Deyirlər ki, xəzərlərin böyük xaqanı onun ölkəsinə Mərvanla birlikdə girən adamların sayı, onların silahları və hərbi qüvvələri haqqında xəbər alanda onun ürəyi qopdu və dəhşətə gəldi. Buna görə də Mərvan onun yaxınlığın- da olanda və elçi göndərib, ya islamı, ya da müharibəni seçməyi təklif edəndə o cavab verdi: “Mən islamı qəbul edirəm, məni ona yönəldə bilən adam göndər”. Mərvan elə də etdi və xaqan islamı qəbul etdi və Mərvanla dostlaşdı, o isə onu öz vilayətində hakimlikdə saxladı. Sonra Mərvan xaqan və çoxlu xəzərlə birlikdə geriyə yollandı və onları (xəzərləri) Samurla Şəbiran arasındakı düzənlikdə, lakaların vilayətində yerləşdirdi” (22, s. 70-71). VII əsrdə, uzaq Ərəb Xilafətində Azərbaycanın “türk tor- pağı” kimi tanınması vətənimizin ən qədim türk ölkələrindən biri olduğuna daha bir sübutdur. Tarixin müxtəlif dövrlərində, Çin, Roma, Bizans və s. kimi imperiyalarla uzun-uzadı mühari- bələr ucbatından Anadoludan və Azərbaycandan uzaqlaşmış ulularımız zaman-zaman öz ana yurdlarına qayıtmışlar. Bu səbəbdən də ən qədim zamanlardan türk tayfalarının Azərbay- cana ardı-arası kəsilməyən axınını “qayıdış” adlandırmaq daha Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|