Microsoft Word X?z? v? Siy?z. ?h tar doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
191 cəhətdən dəstəkləyən bu hədsiz dərəcədə cəsur oğuz bəylərinə aid elatların müəyyən qisminin XII əsrin sonlarında, Xızıda və Siyəzəndə məskunlaşmasına heç bir şübhə yoxdur. Bunu Göyxan, Beşbarmaq və Quşçu mahallarındakı toponimlər Göyxan mahalında Məlik Məhəmməd oğlunun adı ilə bağlı Məlik Məhəmməd kəndi, Beşbarmaq mahalında Şənka bəyin və Şənkaoğlunun adı ilə bağlı Şəngəeli, Zəngi bəyin adını yaşadan Zəglan kəndi, Qılınc bəyin adı ilə əlaqəli Qılızı (Giləzi) kəndi, Şumla Küş-Doğdu bəyin adı ilə bağlı Ərzi-Küş kəndi), məlikməhəmmədli, xasməhəmmədli, məlikli, atabəyli kimi tayfa və nəsil adları da təsdiq edir. Bu siyahıya Göyxanın cənub-şərqində olan Cəngi kəndinin də adını əlavə etmək olar. Qılınc bəyin adını yaşadan Qılıncı (Qılızı) kəndinin də adı Çar Rusiyası dövründə tərtib olunan xəritələrdə, təhrif edilərək “Giləzi” kimi qeyd edilmişdir. Bu təhrifə Qubadakı Giləzi və Xızıdakı Qılızı kəndlərinin adlarındakı oxşarlıq da səbəb ola bilərdi. Qədim adı Şəngə-eli olmuş Şıx-Xızı barəsində Çar Rusiyası dövrünə aid arxiv materiallarında qarışıq məlumat verilmişdir. Hətta bir sənəddə əhalinin tatmənşəli olduğu qeyd edilmişdir. Halbuki, Şıx-Xızı əhalisinin böyük əksəriyyətinin elə həmin dövrdə (1874-cü ildə) milliyyəti “türk” yazılmış Sayad-Xızı, Sayadlar və Baxşılı kəndlərindən gəldiyi hər bir dağlıya məlumdur. Bu məsələni XII əsrin sonlarında Şənka bəyin və Şənkaoğlunun adı ilə bağlı, fars dilini bilən oğuz (əfşar) qismi- nin Şıx-Xızı ərazisində məskunlaşması ilə əlaqələndirmək olar. Lakin bu kənddə fars dilini bilməyən, qonşu kəndlərdən gəlib bu ərazidə məskunlaşmış camaat üstünlük təşkil etdiyi halda qeydiyyata alınmamışlar. Necə ola bilər ki, mülliyyəti türk olan əhalinin bir qismi 5-6 km yerini dəyişdikdən sonra tata çevrilsin? Bu da “parçala və hökm sür” deyən imperiyaçıların növbəti saxtakarlıqlarından biridir. 1874-cü ildə Şıx-Xızıda 91 ev, əhalisinin sayı 788 nəfər (141, s. 1141-1186) olmuşdur ki, bu əhalinin böyük qismi Sayad-Xızı, Sayadlar kəndlərindən 192 gəlmiş quz (xız) və Baxşılı kəndindən gəlmiş qədirli tayfasına, kiçik bir qismi isə XII əsrin sonlarında bu kənddə məskun- laşmış əfşar tayfasına mənsub olmuşlar. Atabəy Müzəffərəddin Gökbörü (Bozqurd) kimi məşhur bir igid yetişdirmiş saruların da Beşbarmaq və Quşçu mahallarında məskunlaşdığını qeyd etdik. XVII əsrdə yaşamış Əbülqazinin verdiyi məlumata görə sarı, sarıqlı, içgi-salur, taşqı-salur, yomut və təkə adlı oğuzlar salur boyuna aiddirlər (29, s. 324). Xızının Beşbarmaq mahalında yerləşən və altı min il tarixi olan qədim oğuz yurdu Fındığan (Findağan) kəndi “Sultan səncəri əsir etmiş” məşhur oğuzların bir qismi olan Nişapur oğuzlarının (şapurluların) və saruqlu nəslinin də yurdudur. Saruqlu (saru, saruqlu) etnonimi Saraku, Qalatəpə, Qaratanku, Təkəli toponimləri ilə birlikdə Xızının şimal-şərqində salur boyuna aid oğuzların kütləvi məskunlaşmasını göstərir. Professor Faruq Sümər oğuz türklərinin tarixinə yön vermiş, qüdrətli Səlcuqilər dövlətini qurmuş böyük şəxsiyyətlər olan Toğrul bəy və onun qardaşı Çağrı bəy haqqında belə yazır: “Onlar olmasaydı, idarə etdikləri oğuz kütləsi uzlar, İraq oğuz- ları və Sultan Səncəri məğlub edən oğuzlar kimi dağılıb gedə- cəkdi” (29, s.114). Göründüyü kimi, İraq oğuzları (Arslan Yabqunun elatı) Sul- tan Səncəri məğlub edən oğuzlardan və Şəngə bəyin elindən fərqli olaraq heç də dağılıb getməmişlər. Səncəri məğlub edən oğuzların (nişapurlu və ya şapurlu) və Şəngə bəyin elinin bir qismi də indiki Xızı və Siyəzən rayonları ərazisində məskun- laşmışlar. Siyəzən yaxınlığındakı Çıraqqala qədim Şirvan şəhərinin is- tehkam sisteminin şimal-qərb tərəfdən sonuncu qülləsi olmuş- dur. Görkəmli alim Mirəli Seyidovun bu qalanın adı ilə əlaqəli verdiyi bir sıra açıqlamalar, tariximizin öyrənilməsi baxımın- dan böyük əhəmiyyət kəsb edir: “Azərbaycanın indiki Dəvəçi rayonundakı Çıraq qalasının belə adlanması onun bir tərəfdən işıq buraxması ilə ilgilidirsə, digər tərəfdən Siraq//Şiraq qəbilə- 193 si ilə bağlılığını göstərir. Deməli, qalanın adı Siraq//Şiraq qəbi- ləbirləşməsinin adı ilə bağlıdır. Türkoloqların gözündən yayın- mış Toyuququn şərəfinə yazılmış abidənin 3-4-cü sətirlərinə diqqət yetirək: İltaris qayan bilga Tonuquq qazyantuq üçün Qapayan Türk Sir budun jorydugy (müasir azərbaycancası: İlteriş qağan və müdrik (bilgin) Tonyuququn zəhməti hesabına Qapağan xaqan və türk Sir xalqı mövcuddur). Abidədə açıqca yazılmışdır ki, Sir türkdilli qəbiləbirləşməsini məhv etmək üçün ona öz qohum qəbiləbirləşmələri basqın etmişlər: Türk Sir budun jarinta idi jorumazun! Usar idi yogysabum! – tirman (müasir azərbaycancası: Türk-Sir xalqının ölkəsində (dövlət) quruluşu qalmadı, mümkün qədər bu hökmdarı məhv edək-mən deyirəm). Bu tarixi duruma bir də qayıdılıb belə bir bilgi verilir: Qapayan qayan Türk Sir budun jisinta bod jama, budun jama kisi jama idi joq aritaci arti (müasir azərbaycancası: Qapağan qağan və türklər – Sirlər ölkəsində heç bir dövlət quruluşu, heç bir xalq, insanlar, hakim qalmadı). Abidədən məlum olur ki, Türk-Sirlər darmadağın edilirlər. Ancaq elə “Tonyuquq” abidəsindən anlaşılır ki, Türk-Sirlər başqa bir qüvvətli qəbiləbirləşməsinin tərki-bində yaşamış və deyəsən çağlar keçdikcə onlarla qaynayıb-qarışmışlar. “Şirvan”ın Sirvan/Şir//Sir fonetik variantı da olmuşdur. Azərbaycanın Sabirabad, Ağdam, Bərdə, Qəbələ, İsmayıllı (Şirvanmeşə) rayonlarında, Türkmənistanda (Şirvan, Şirvanqala), Türkiyədə (Şirvan, Şirvan-Mazin) və başqa yerlərdə Şirvan adlı toponim- lər vardır. Sir//Şir//Siraq//Şiraq qəbiləsi yerləşdiyi bir çox yerlərə öz adını vermişdir. Bu deyilənlərdən aydınlaşır ki, Siraq//Şiraq/ hələ eradan qabaq V – IV yüzilliklərdə adam adı kimi yunan qaynaqlarında yad edilmiş, IV – III yüzillikdən, ola bilsin ki, ondan da qabaq, həmin adlı qəbiləbirləşməsi ta yeni eranın VII-VIII (“Tonyuquq” abidəsində) yüzilliyinə kimi güclü qəbiləbirləşməsi olmuşdur. Aparılan araşdırma belə dü- şünməyə imkan verir ki, Siraqların//Şiraqların//Sirlərin soy-et- nik kökləri, genləri türkdilli Saqlar olmuş, onlar sonradan Oğuz Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|