Microsoft Word X?z? v? Siy?z. ?h tar doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
181 Mikayıl Müşfiqin baba yurdudur. Heç nədən çəkinmədən, qorxmadan həqiqəti sovet cəlladlarının üzünə deyən şair həbsxanada yeddi ay olmazın işgəncələrə məruz qalmış, “pantürkizm carçısı” adı altında 1938-ci ildə, yanvarın 6-da sovet cəlladlarının qurduğu məhkəmənin qərarı ilə ölümə məh- kum edilmiş, Nargin adasında güllələnmişdir. Sayadlar (və ya Sayad) kəndinin əhalisinin də “tatar” (türk) olduğu Çar Rusiyası dövrünə aid (1874-cü il) arxiv sənəd- lərində qeyd edilmişdir (140, səh. 902-926). Siyəzən rayonunun adını sovet dövründə, zərrəcə düşünmə- dən, fars dilində “siyə” (siyah) sözü ilə əlaqələndirirdilər. Bu da ən azı o ərazilərə yaxşı bələd olmamaqdan irəli gəlir. Halbuki Siyəzənin özünə dağlılar “Qara Siyəzən” demişlər və Gücövrü kəndinin yaxınlığında Ağ Siyəzən kəndi vardır. Əgər rayonun adı “siyah” sözü ilə əlaqələndirilərsə bir türk dilində “qara” bir də fars dilində “siyah” (qara) yanaşı durmaqla məntiqsiz bir ifadə yaranar. Qonşu Xızı rayonunun Sayad-Xızı, Sayadlar, Sayadan, Dovşansayakeş toponimlərindəki “saya” sözü “Siyəzən” sözünün birinci hissəsini təşkil edir. Siyəzən – saya (müqəddəs) + az (azər) + an (yurd) – müqəddəs azər yurdu deməkdir. Ağ Siyəzən isə II əsrdə Azərbaycana gəlmiş hunların yurdudur. Qədim yerli türkdillilər ümumilikdə bu əraziyə Qara (böyük) Saya-az-an demişlər. XI əsrdə kütləvi şəkildə Azərbaycana (Şirvan ərazisinə) gəlmiş və Xızı, Siyəzən ərazilərində məskunlaşmış oğuzlar Sayaazana Qızılburun adı vermişlər. Sovetlər dövründə isə Qızılburunun adı dəyişdirilib guya qədim adı ilə “Siyəzən” adlandırıldı. Bu yurdun adı Azərbaycanın qədim sakinləri olmuş zəngi oğuzlarının adı ilə də əlaqəli olub Saya-zəngi kimi açıqlana bilər və bu barədə bir qədər sonra söhbət edəcəyik. Ağ Siyəzəninin yanındakı Gücövrü (Gücəri) kəndinin adı, bir qədər əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, qədim oğuzların həyat tər- zindən doğan “köçəri” sözünün “küçəri”, sonra isə “gücəri” formasıdır. Türkdilli xalqlarda “Köçəri” şəxs adının olması da 182 bizə məlumdur. Müasir dövrdə “köçəri” ifadəsi bəzən yanlış şəkildə, yurdsuz-yuvasız, mütləq haradansa gəlmə insan kimi başa düşülür. Halbuki minillərcə bir məkanda yaşamış qədim türklər vardır ki, onlar da köçəri həyat sürmüşlər, ən çoxu cəmi otuz-qırx kilometr məsafədə yerləşən qışlaq-yaylaq arasında heyvandarlıqla məşğul olmuşlar. “Xız” toponimi ilə yanaşı, Beşbarmaq mahalında, çox qədim tarixi olan Fındığan kəndinin də adı Azərbaycanın dünya yara- nandan bəri türkdilli tayfaların baba məskəni olmasına daha bir sübutdur. Fındığan kəndinin adını müxtəlif şəkillərdə açmağa cəhd ediblər, lakin bu açıqlamaların hamısı elmi əsası olmayan mülahizələrdir. Fındığan kəndinin adını qədim Asər-türklərin tarixini bilmədən açıqlamaq mümkün deyildir. Bu tədqiqat işi isə altı minillik tarixi olan qədim Asər-türklərin tarixini açıqla- yan ilk elmi əsərdir. Əslən bu kənddən olan, xalqımızın gözəl ziyalısı, şairə, Respublikanın əməkdar müəllimi Ofelya Babayevanın yüz ildən artıq yaşamış babası Kərbalayi İsrafil və yaşlı nəslin digər nümayəndələri bu sözün “Findağan” olduğunu söyləmişlər. I şah Abbasın farslaşdırma siyasətini dəstəkləyən şahsevənlərin Xızıya gəlişindən sonra bu kəndin adı “Fındığan”, “Fünduğun” və s. kimi tələffüz edilmişdir. 1903-cü ildə, Tiflis şəhərində, Qafqaz Hərbi Dairəsinin topoq- rafiya şöbəsində tərtib edilmiş xəritədə kəndin adı məhz “Findaqan” kimi qeyd edilmişdir. Əlbətdə ki, o dövrdə bu toponimin açıb “deyə” biləcəyi həqiqətin kiçicik bir qismi Çar Rusiyası məmurlarına məlum olsaydı mütləq düşünüb bir şey “tapardılar” və bizə məlum olan faktlar kimi, bu kəndin adı da dəyişdirilərdi yaxud heç xəritəyə salınmazdı. “Findağan” sözü fin + dağ + an kimi üç hissədən ibarətdir. İkinci və üçüncü hissələr birlikdə “dağan”dır, yəni dağ yeri, dağ yurdu demək- dir. “Fin” isə e.ə IV minilliyə aid, asər-türklərə məxsus ifadədir. “Dar” (dar keçid, dar yer) anlamında olan “fin” sözü bu gün də dilimizdə işlənən fincan, fındıq, qıf, qıfıl və s. sözlərin yaranmasında kök rolunu oynamışdır. Fındıq sözündən 183 başqa göstərilən üç söz (fincan, qıf, qıfıl) hidronimlərdir. Fındıq – fin (dar yer) + tığ (çoxlu) – “dar yerdə çoxlu” demək- dir və həqiqətən də yığcam bir dəstəsində çoxlu meyvəsi olan bitkidir. Fincan sözü isə – fin + cu (su) + an – “dar yerdə yığılmış su”, “dar çalada yığılmış su” deməkdir. Qıf – qu (ku, su, su axını) + fi (fin, dar keçid) – “dar keçiddən axan su” an- lamındadır. Qıfıl sözü – qu + fi + il – “suyun (açılıb-bağlanan) dar keçiddən buraxılması”, yəni insanlar istədikləri vaxt qıfıl bəndi bağlaya və aça bilərdilər. Britaniya adasından qalay gəti- rən qədim As-ər tayfalarına məxsus “fin” sözü e.ə IV minilliyə aiddirsə, fincan, qıf, qıfıl ifadələri “suyun sirrini bilən Xızır” dövrünə, yəni e.ə. II minilliyə aid hidronimlərdir. “Findağan” – “dar keçidli dağ yurdu” deməkdir və bu da tarixi faktlarla təs- diqlənən həqiqətdir. Belə ki, “Findağan” Beşbarmaq səddinin qərbində, dağlardadır, skandinav əfsanələrində “As istehkamı”, “Nart” eposunda “Xız qalası” adlandırılmış Beşbarmaq isteh- kamının və yaxud Bacərvan şəhər-istehkamının daxilində olmuşdur. Şamaxı-Xızı-Şirvan-Şabran-Dərbənd yolu məhz indiki Fındığan kəndindən, Beşbarmaq səddi (istehkamı) ilə dağların arasında olan “dar dağ keçidindən” keçmişdir. Məhz bu səbəbdən də aşağı Fındığan “Arkara”-yəni “ara çay”, yuxarı Fındığan isə Qala (Qələ) Fındığan, kəndin yaxınlığındakı Saraku dağı ilə yanaşı olan dağ Qalatəpə adlandırılmışdır. Göründüyü kimi, bu kəndin altı min illik tarixi vardır və “Findağan” toponimi zərrə qədər şübhə edilməyəcək dərəcədə qədim türk dillərinə aid gözəl, dəqiq ifadədir. E.ə. IV minilliyə aid olan bu toponim Azərbaycanın ən qədim zamanlardan türkdilli tayfaların məskəni olduğunu təsdiqləyən saysız- hesabsız sübutlardan biridir. Çar Rusiyası dövründə (1874-cü il) tərtib edilmiş arxiv sə- nədlərində Fındığan kəndinin əhalisinin türk olduğu qeyd edil- mişdir (141, s. 403-429). 1874-cü ildə bu kənddə 75 ev olub. Təkəli və Təkə-Şıxı kəndlərinin əhalisinin də türk olduğu Çar Rusiyası dövrünə aid (1874-cü il) arxiv sənədlərində qeyd Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|