Microsoft Word X?z? v? Siy?z. ?h tar doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
194 qəbiləbirləşməsinin içərisində yaşamışlar. Elə buna görə də tarixdə onlar Türk-Sirlər adlanmışlar. Qafqazda, o sıradan Azərbaycanda, Gürcüstanda, Ermənistanda Çıraq//Şiraq//Siraq adı ilə adlanmış yerlərdə, qalalarda (Çıraqqala) onlar yaşamış- lar. Çıraq//Siraq//Şiraq//Sirlə bağlı Azərbaycanın Dəvəçi rayo- nundakı qalanın böyüklüyü, əzəməti bir daha göstərir ki, bu qəbiləbirləşməsi hərbi, mədəni baxımdan güclü, zəngin olmuş və Qafqazdakı tarixi-ictimai hadisələrə yön vermişdir” (79, s. 57-59). Rim legionları ilə, aorslarla, Dara ilə uzun-uzadı müharibə- lər aparmış şir-türk (şiroğuz) tayfalarının paytaxtı Uspa şəhəri olmuşdur (79, s. 52). Beşbarmaq qayanın adlarından birinin Şiroğuz qayası olduğu məlumdur və Beşbarmaq mahalında, Xızının Sayadlar və Gərmiyan obaları arasında Upa adlı qədim yaşayış məskəninin xarabalıqları bu gün də mövcuddur. Upa xarabalıqlarının qədim şiroğuz məskəni olduğuna heç bir şübhə yoxdur, belə ki, Xızı dağlılarının digər kəndlərinin əhali- si kimi, upalılar da “oğuz” ifadəsini günümüzə qədər ünvan, tərif, şərəfləndirmə mənasında istifadə etmişlər. Xalqımızın gözəl şairi, əslən Upa kəndindən olan Cabir Novruzun “Oğuz” təxəllüsü ilə çıxış etmək istəyi hamıya məlumdur. Lakin sovetlər dövründə buna icazə verilmədiyindən Cabir “Oğuz” əvəzinə “Novruz” təxəllüsü götürmək məcburiyyətində qal- mışdır. Mahmud İsmayıl qədimdən Azərbaycanda məskunlaşmış bulqar, qarxun türk tayfaları ilə yanaşı şiraqların da adını qeyd edir və şiraqların bir qisminin indiki Ermənistan ərazisində və Türkiyənin Qars vilayətində məskunlaşdığını yazır (48, s. 92). Xızıda, Upa yaşayış məntəqəsi və Şiroğuz qayası ilə yaxın ərazidə, hətta eyni mahalda Qars kəndi vardır. Türkiyədəki və Azərbaycanın Xızı rayonundakı “Qars” toponiminin də şiroğ- uzlara aidiyyətinə heç bir şübhə qalmır. Deməli, Xızı və Siyəzən əraziləri digər türkdilli tayfalarla yanaşı, həm də e.ə. VII əsrdə Azərbaycanda məskunlaşmış şiroğuzların da ulu 195 yurdlarından olmuşlar. XI əsrdə Xızıda məskunlaşmış səlcuq- ların qədirli tayfasının da bir qismi Qars kəndində yerləşmişdir. Beşbarmaq mahalında yerləşən Xələnc kəndi XIX əsrin əv- vəllərində yaranmışdır. Lakin kəndin yaxınlığında Əhmədoba adlı qədim yurd olmuşdur və indiki Xələnc kəndinin ərazisi bu yurdu da tərkibinə qatmışdır. 1903-cü ildə, Tiflis şəhərində, Qafqaz Hərbi Dairəsinin topoqrafiya şöbəsində tərtib edilmiş xəritədə Xızı yaxınlığındakı Xələnc kəndinin və Salyan yaxın- lığındakı Xələc kəndinin adı eyni şəkildə “Xaladj” (azərb. Xələc) kimi qeyd edilmişdir. Sayad-Xızıya çox yaxın olan bu kənd qədim xız tayfası ilə yanaşı əhmədli və xələc oğuz tayfalarının yurdudur. Beşbarmaq mahalındakı Tuğlu kədinin adı sovetlər dövrün- də dəyişdirilərək Tıxlı kimi yazılmışdır. Sayad-Xızı kəndinin cənubundan, Tanqru dağlarından başlayıb Tuğlu və Giləzi (Qılızı) kəndlərindən keçərək Damqulu (Damğalu, Tamğalu) kəndinin yaxınlığında Xəzərə tökülən çayın adı 1942-ci ilin hərbi xəritəsində “Tuqçay” kimi yazılmışdır. “Tuğlu” (bayraq- lı) və “damğalu” toponimləri ümumiyyətlə Xızıda və Siyəzən ərazisində məskunlaşmış oğuz elinin vaxtilə çox qüdrətli olduğundan, şanlı tarixindən xəbər verir. Altıağac kəndinin adını qədim uzunluq vahidi olmuş “ağac”la əlaqələndirirlər və bu kəndin Şamaxıdan altı ağaclıq məsafədə olduğunu söyləyirlər. Tarixi ərzində Şamaxı şəhəri- nin yerini bir neçə dəfə dəyişməsi məlumdur. Sual yaranır: Altıağac kəndi hansı Şamaxıdan altı ağaclıq məsafədə olmuş- dur? Bilinmir. Bəs bu kəndin Dərbənddən və ya Şabrandan uzaqlıq məsafəsi ilə əlaqəli adları varmı? Yoxdur. Digər tərəf- dən, qədim uzunluq vahidi olmuş “ağac”ın 6-12 kilometr hüdudlarında müəyyən edilməsi, daha doğru desək, qeyrimüəy- yənliyi də bu mülahizənin yanlış olduğunu göstərir. Bundan başqa, Altıağac kəndinin XVIII əsrdə Azərbaycana gəlmiş ruslar tərəfindən qurulmasını da söyləyənlər vardır. Qəribə bir vəziyyət alınır – Azərbaycana gəlmiş rusların bir qismi Xızı 196 ərazisində kənd qurur və adını türk dilində “Altıağac” qoyur. Halbuki, ruslar, məskunlaşdıqları yerlərə yalnız rus dilində adlar qoymuşlar (məsələn: İvanovka, Pokrovka, Slavyanka, Astraxanka və s.) və nadir hallarda kəndlərin əvvəlki adlarını saxlamışlar (məsələn: Mərəzə, Altıağac və s.). “Altıağac” toponimi səthi baxışla, adi müqayisə yolu ilə sirrini asan “verən” toponimlərdən deyil. Bu söz qədim oğuz əfsanəsinə və e.ə. V əsrdən başlayaraq tarixdə təsbit edilmiş faktlara əsaslanaraq açıqlanır. Oğuz xanın altı oğlundan üçü – Dağ xan (dağlı), Göy xan (Göyxan mahalı) və Dəniz xanla (Xəzər), ulu peyğəmbərimiz Xızırla (Xızı), qədim oğuzların meşə həyatı ilə əlaqəli quşçu ilə, sayadla, altı min il tarixə malik Findağan ilə “yanaşı” dayanmış Altıağac – Ana ağacdan doğulmuş altı oğulun tərənnümüdür. Ulu Tanrıya inancları ilə yanaşı həm də Ana ağacı müqəddəs sayan və ona qurban kəsən qədim hunların yurdunda belə bir toponimin olması təbiidir. Bundan başqa, oğuzların yaşadıqları ucsuz-bucaqsız ərazilərdə “Üç ağac”, “Altı söyüd” və s. “ağac”la bağlı onlarla yer adını misal göstərmək olar ki, bunların da hamısı oğuzun yaranış əfsanəsi ilə, qədim inancları ilə əlaqəlidir. Altıağac ən qədim oğuz məkanlarındandır. XI əsrin birinci yarısında Xızı ərazisi- nə gəlmiş səlcuq oğuzları Yarımca, Qızılqazma kəndlərində, XI əsrin ikinci yarısında gəlmiş qədirli oğuzları isə Altıağac, Əngilan, Baxşılı və Qars kəndlərində məskən salmışlar. “Əngəlan” sözü kəndin coğrafi mövqeyindən yaranmış sözdür, əngəlli, maneəli məkan, çətin dəf edilən yoxuş deməkdir. Baxşılı kəndinin adının açıqlanmasını Dədə Qorqudun adı ilə əlaqələndirirlər. Baxşı-ozan, Baxşılı-ozanlı deməkdir. Xalq ara- sında danışılan bu hadisəni, mənim ssenarim əsasında, rejissor Məhərrəm Bədirzadə tərəfindən lentə alınmış, 2010-cu il dekabrın 7-də, Azərbaycan Televiziyasında efirə getmiş, elmi- publisistik filmdə yazıçı Rafiq Savalan da söyləmişdir. VII əsrdə Məhəmməd peyğəmbərlə görüşdən sonra Məkkədən gələn Dədə Qorqud islamı təbliğ edə-edə Xızıya gəlmiş və bir Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|