Microsoft Word yadigar 55 4267227 yadigar- ?l?sg?r doc
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ələsgər Mirzəzadə 50 müharibələri nəticəsində şəhərin tənəzzülə uğradığı eh- timal olunur. Akademik Nailə xanım Vəlixanlı “IX-XII əsr ərəb coğrafişünas-səyyahları Azərbaycan haqqında” (Bakı,- 1974) əsərində ərəb mənbələrinə əsaslanaraq göstərir ki, Muğan vilayətində qədim şəhərlərdən biri də Bərzənd olmuşdur. Bu şəhər Ərdəbildən təqribən 85 km şimalda olub. Bərzənddə toxuculuq, sənətkarlıq və ticarət inkişaf etmiş, o, xilafət dövründə mahal mərkəzi olmuşdur. Babək hərəkatı dövründə ərəb qoşunlarının komandanı Afşinin qərargahı Bərzənddə yerləşirdi (835-ci il), Babək əsir alındıqdan sonra Bərzəndə gətirilmişdir. Bərzənd ehtimal ki, monqol hücumları nəticəsində işğal edilmiş, dağıdılmış, XIV əsrdə isə tamamilə tənəzzülə uğramışdır.. Muğanın orta əsr şəhərlərindən sayılan Varsan vaxtilə Araz çayının cənub sahilində yerləşibmiş, Beylə- qan şəhərindən təqribən 40-45 km cənubda olmuşdur. Ərəb müəlliflərindən Bələzuri (IX əsr), ibn Xordadbeh (təq. 820-912), İstəxri (təq. 850-934), ibn Havqəl (X əsr), Müqəddəsi (X əsr), İdrisi (XII əsr) və başqaları Varsan haqqında məlumat vermişlər. 730-731-ci ildə Varsan yaxınlığında ərəblərlə Xəzərlər arasında qanlı döyüşlər baş vermişdi. Müharibələr zamanı dağılmış Varsan VIII əsrin ortalarında bərpa edilmişdi. IX əsrdə Xilafətdən asılı əmirliklərdən biri də Varsan əmirliyi idi. XIII əsrdə Varsanda gümüş sikkələr kəsilmişdir. Sonralar məlum olmayan səbəblərdən dağılan Varsanın xarabalıqları bu gün Cənubi Azərbaycan (İran) ərazisində öz tarixi izlərini yaşadır. Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 51 Orta əsrlərdə ictimai- siyasi həyat Əvvələrdə yazdığımız kimi Azərbaycanın əlverişli təbii-coğrafi şəraiti, o cümlədən tarixi inkişafın xüsusiy- yətləri nəinki erkən orta əsrlərdə, hətta sonrakı dövrlərdə də işğalçı tiranları, o cümlədən onların özləri ilə köç kimi gətirdikləri qəbilə, tayfa və nəsillərini də bu gözəl guşəyə cəlb etmişdi. III-IX əsrlərdə Sasani və ərəblərin işğalı və köçürmə siyasəti, V-XII əsrlərdə oğuz-türk tayfalarının Azərbaycan torpaqlarında yerdəyişməsi, XIII-XIV əsrlərdə monqol-- türk köçləri, XV-XVI əsrlərdə qaraqoyunlu, ağqoyunlu və qızılbaşlar, XVII-XIX əsrlərdə isə şahsevənlərlə bağlı yeni türk etnonimlərinin meydana çıxması Azərbaycanın etnik xəritəsində bəzi dəyişikliklər yaradır. *** Hələ monqolların Azərbaycanı işğal etdikləri zaman onların diqqət mərkəzində olan ərazilərdən biri də Muğan idi. Monqol yürüşləri və idarəçiliyi dövründə Azərbay- cana yeni köç axınları baş verdi. Köçüb gələnləri monqol-- türk qəbilələri adlandırırdılar. Bir sıra tədqiqatlara görə bu dövrdə köçürülənlərin sayının 1,5, hətta 2 milyona çatdığı güman edilir. M.Baharlı Azərbaycanın təbii-coğrafi və etnik tərkibindən bəhs edərkən göstərir ki, “XIII əsrin ortalarında İranda hakimiyyət monqollardan olan Elxanilərə keçdikdə, Hülakü xan öz mövqeyini möhkəm- ləndirmək üçün 200 min türk ailəsini köçürüb İranda Ələsgər Mirzəzadə 52 məskunlaşdırmışdı. O ailələr bir müddət sonra Azərbay- cana köçüb yerli türklərlə qaynayıb qarışdılar. Bu türklər Qayı adlanan xüsusi türk tayfasıdır’’. Azərbaycana köçüb gələn bu türk tayfaları maldarlıq üçün əlverişli şəraitə malik olan Muğanı özlərinin daimi məskəni kimi nəzərdə tutur və öz başçılarından orada məskunlaşmağı xahiş edirlər. Çox çəkmədi ki, yerli feodallar torpaq mülkiyyətlərindən məhrum edildilər. İşğal olunmuş torpaqlar hökmdar və xan nəslinə mənsub incu (incə) və dövlətə məxsus divan torpaqlarına çevrildi və köçəri feodalların – sahzadılərin, xatunların, əmirlərin ixtiyarına keçdi. Bir şeyi qeyd etmək yerinə düşər ki, istər əvvəlki tarixi dönəmlərdə, istərsə də Elxanilərin (Hülakülərin) ağalığı dövründə Azərbaycanın bütün ərazilərində olduğu kimi, Muğan ərazisində də gəlmə qəbilə və tayfalar geniş siyasi hüquqlara malik olurdular. Siyasi və iqtisadi cəhətdən möhkəmlənən bu tayfalar yerli insan- ların mövqeyinə az-çox təsir göstərə bilirdi. Hətta iqtisadi cəhətdən əlverişli olan Muğanda türk qəbilələrinin yerli türk əhali ilə qaynayıb qarişmasındakı maneçiliklər Qazan xanın (1295-1304) islam dinini qəbul etməsi və həyata keçirdiyi tarixi islahatlar nəticəsində aradan götürüldü. Tarix sübut edib ki, işğalçı tiranlar heç zaman işğal etdiyi ərazilərdə möhkəmlənərək oranın daimi sahibi olmamış, həmin ərazilərdə yalnız onların izləri, nişanələri qalmışdır. XIV əsrin ortalarında Elxanilər (Hülakü) dövlətinin süqutundan (1357) sonra Azərbaycan torpaqları uğrunda Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 53 Teymurilər, Cəlairilər, Qızıl Ordalılar vuruşmağa başladılar. Çoxillik mübarizədən sonra Əmir Teymur (1370-1405) Azərbaycan torpaqlarını tutmağa nail oldu. Tarixdə onun 1394-cü ildə Muğan düzündə, Mahmudabadda qışlaması haqqında məlumat var. Əvvəldə qeyd etdiymiz kimi o, Muğanda suvarma arxlarının bərpasına da xüsusi diqqət yetirmişdir. (T. Bünyadov, K.Şükürov, “Alarlar. Gün- doğandan başlayan yol” Bakı, 2005, səh.24-25). Teymurilərin Azərbaycanda tənəzzülü XV əsrin əvvəllərində yerli türk tayfa birliklərindən ibarət yeni müstəqil dövlətlərin – Şirvanşahların, Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların meydana gəlməsinə səbəb oldu. Bu dövlətlər əsrin ən güclü dövlətləri sayılırdı. Günlər aylara, aylar isə illərə calandı. Qaraqoyunluları Ağqoyunlular (1468), Ağqoyunluları isə Səfəvilər (1501) əvəz etdi. Səfəvilərin Azərbaycanda dövlət yaratmaq mübar- izəsi hələ XV əsrin II yarısından başlamışdı. Bu dövrdə gənc İsmayıl öz ətrafına tərəfdar toplamaq üçün Dərəkeç- məz deyilən yerdən keçərək Alar yaylaqlarına gəlir. Bu yaylaqlar sonralar «Şahnişin” adlandırılmışdı. Araşdırıcı jurnalist S.Nəsiroğlu “Həməşəradan gələn səslər” adlı kitabında qeyd edir ki, Peştəsər dağ zirvəsinin ətəklərində Alar kəndindən cənub-qərbdə “şahnişin” adlı bir yaylaq var. Yerli xalq bu sözün hərfi mənasını “şahdan nişa- nə”, “şahın düşərgə saldığı yer”mənası ilə izah edirlər. Tarixi mənbələrdən* bizə məlumdur ki, Səfəvi hökm- darı Şah İsmayıl 1499-1500-cü illərdə Ərçivan, Lənkəran və Мuğan ərazilərində olmuşdur. “Şahnişin“ Şan İsmail Xətainin adı ilə bağlıdır. Lakin gənc İsmayıl ilk dəfə bu Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|