Microsoft Word Yasar ?hm?dov-dissertasiya docx
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
nəzəriyyələri cəmiyyətdəki sosial, hüquqi, siyasi, etik və s. gerçəklikləri nəzərə almaqla təşəkkül tapıb və bu nəzəriyyələr vergitutmanın digər aspektlərini aydınlaşdırmaqla birgə başlıca bir məsələni də – dövlətin funksiyaları ilə vergitutma arasındakı qarşılıqlı ə laqələri də araşdırıb. Çünki «Vergilər dövlətlə birgə təşəkkül tapıb və onun ayrılmaz elementidir». 2
Bu baxımdan aydındır ki, vergitumanın nəzəri-metodoloji əsaslarının evolyu- siyasını dövlətin vəzifə və funksiyalarına aid nəzəri baxışlarla əlaqəli araşdırmaq məqsədəuyğundur və belə əlaqəli araşdırmalar, daha dəqiqi, vergitutmanın fundamental nəzəri əsaslarının tarixi-retrospektiv təhlili problemin bir çox aspektlərinin daha dəqiq dərkinə imkan yaradar. Bir çox nəzəri mənbələrdə, məsələn, «Dövlət və bələdiyyə maliyyəsinin problem- ləri» dərs vəsaitində çox düzgün qeyd edilir ki, «…dövlətin ictimai-iqtisadi proseslərdəki rolu tarixən sabit konturlarla məhdudlaşmır və dövlətin bu proseslərdəki yerinin hər bir tarixi mərhələ üçün dəqiq müəyyənləşən sərhədləri mövcud deyil». 3
Maliyyə ədəbiyyatlarında böyük Azərbaycan mütəfəkkiri N.Tusinin «Maliyyə risaləti» və bu Tusi yaradıcılığını araşdıran Ə.Fərəcova, başqa nəzəri mənbələrə istinadən çox düzgün bildirilir ki, «Şərq iqtisadi fikri kasad olmayıb və müasir nəzəri baxışların təşəkkülünə öz layiqli töhfəsini verib». 4 Vergitutmanın konseptual əsaslarının zənginləşməsində spesifik rol oynayan iqtisadçılardan biri də A.Vaqner hesab olunur və Vaqnerin tədqiqatlarının spesifikliyi bu iqtisadçını hər hansı ümumi vergi nəzəriyyəsi nümayəndəsi kimi xarakterizə etməyə imkan vermir.Vaqner vergitutma məsələsinə kifayət qədər kompleks yanaşırdı və vergitutmanın fiskal, sosial-siyasi prinsiplərini ayırırdı.Fiskal prinsipə görə, gəlirlərin bölgüsü düzgündür və buna görə də proporsional vergilərdən istifadə olunmalıdır.Sosial-
2Налогообложение. Теории, проблемы, решения / Под реакцией В.П.Вишневского. Донецк, 2006, 10 с. 3Zeynalov V. Dövlət və bələdiyyə maliyyəsinin problemləri. Bakı: 2006, 432 s. 4 Zeynalov V. Dövlət və bələdiyyə maliyyəsinin problemləri. Bakı: 2006, 432 s. 18
siyasi prinsipə görə, dövlət gəlirlərin bazar bölgüsünü təshih etməlidir və bu təshih üçün proqressiv vergilər tətbiq etməlidir. Gələcəkdə praktikada kifayət qədər istifadə edilən iqtisadi kurslara ideya əsası təşkil edən Mak-Kullax baxışlarından fərqli olaraq, J.Sismondinin vergi nəzəriyyəsi vergini qismən utopist və hətta bir qədər melodramatik prizmadan xarakterizə edirdi: «…vergi vətəndaşın aldığı zövqə görə ödədiyi qiymətdir». 5 Ə lbəttə ki, məsələyə bir qədər dərindən yanaşsaq, təhsil və səhiyyə sisteminin mövcudluğundan, ölkəni müdafiə edən ordunun varlığından, doğrudan da, zövq almaq və bu zövqə görə müəyyən vəsait ödəmək olar.Ancaq ictimai həyatın çoxəsrlik gerçəkliklərindən bəllidir ki, ictimai zövqləri oxşayan bu xidmətlər üçün fərdi ödəmələr həmişə problem olub və bu ba- xımdan Sismondinin qismən utopist mövqedə dayandığını iddia etmək olar.Sismondinin vergi nəzəriyyəsi hər bir məqamda məsələyə belə yanaşmırdı və Sismondi həm də dövlət xərclərini kasıbların deyil, varlıların hesabına ödəməyi lazım bilirdi. Daha dəqiq, Sismondi proqressiv vergitutmanı gərəkli hesab edirdi. Müasir vergi nəzəriyyələrinin - liberal, neoliberal, keynsçi, neokeynsçi nəzəriy- yələrinin xarakterik aspektini dövlətin sosial-iqtisadi proseslərdəki roluna münasibət təşkil edir. Vergitutmanın müasir fundamental nəzəri əsaslarının formalaşmasında A.Piqunun baxışlarının mühüm rol oynadığını nəzərə alıb, öncə Piqu nəzəriyyəsinin əsas məqamlarını müxtəsər aydınlaşdırmaq məqsədəuyğun olar və qeyd etmək lazımdır ki, Piqu nəzəriyyəsinin – «rifah iqtisadiyyatı» nəzəriyyəsinin əsas xətti Pareto-effektivliyə ə saslanır: « stehsalçılar və istehlakçılar təkmil rəqabətdəki kimi fəaliyyət göstərəndə … resursların Pareto-effektiv bölgüsü baş verir». 6 Yəni Piqu nəzəriyyəsi iddia edir ki, tam rəqabət şəraitində resurslar elə bölünür ki, birinin rifahının yaxşılaşması digərinin rifa- hını pisləşdirmir.Piqu Paretonun bu məşhur anlayışını özünün iqtisadi və maliyyə
5 Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов. Учебноепособие. М.: 1966, 62-63 с.
6 Rosen Harvey S. Public Finance 3 ed. Burr Ridge llinions. rwin,1992,50 p. 19
nəzəriyyəsinə gətirdiyi başqa bir məşhur anlayışla - xarici effektlər (externalities) anlayışı ilə üzvi əlaqələndirir və iddia edir ki, xarici effektlər, məsələn, hər hansı zavodun ətraf mühiti çirkləndirməsi istehsal və istehlakın tarazlığını ictimai rifah baxımından optimal etmir.Məsələn, böyük mebel zavodunun fəaliyyəti istehsalçıya da, istehlakçıya da faydalıdır, ancaq zavodun çirkab suları minlərlə əhaliyə qətiyyən faydalı deyil və deməli, ictimai rifahın təmini optimal hesab oluna bilməz.Piqu nəzəriyyəsi xarici effektlərin zərərli təsirini minimallaşdırmaq yolunu məcburi ödənişdə - Piqu vergisində görür.Piqu nəzəriyyəsi iddia edir ki, dövlət xüsusi məcburi ödəniş tətbiq etməklə, xarici effektlərin zərərini azalda bilər və buna görə də dövlətin sosial-iqtisadi proseslərdəki rolu labüddür.Yəni «Bəzi məhsulların istehlakının (həmçinin istehsalının) bu məhsulların qiymətində əks olunmayan müsbət və ya mənfi «eksternalilər» yaratması faktının etirafı dövlətin iqtisadiyyatdakı rolunun genişlənməsinə daha bir arqument oldu».
7 Piqunun vergitutmaya aid baxışları təkcə bu əsas məqamla məhdudlaşmır və Piqu göstərir ki, iqtisadi subyektlər gələcəyi - gələcək gəlirlərini həmişə diskont- laşdırırlar.Vergi sistemi bu cəhəti nəzərə almalıdır. Piqunun bu iddiası əslində izah edir ki, bu gün vergi kimi «X» fərddən tutulan 100 vahid, «X» fərd üçün gələcək 110 və 120 vahiddir. Vergi kimi tutulan 200 vahidin gələcək dəyəri 220, 240 vahid olur. Yəni verginin 100 vahid artırılması vergi ödəyicisinin gələcək gəlirini 10, 20 və s. vahid azaldır. Bir sözlə, olduqca yüksək vergilər yığımı investisiya imkanlarını məhdudlaşdırır.Piqu nəzəriyyəsi bu məqamda klassik siyasi iqtisadla, müxtəlif liberal baxışlarla kifayət qədər yaxınlaşır, ancaq bu gün də öz mövqelərini yetərincə qoruyub saxlayan digər bir nəzəriyyə – Keyns nəzəriyyəsi klassik və liberal xətlərlə tam ziddiyyət təşkil edir. C.M.Keyns nəzəriyyəsi birbaşa iddia etdi ki, «mərkəzləşmiş nəzarətin təsisi … dövlətin ənənəvi funksiyalarının genişlənməsini tələb edir və bu nəzarət mövcud iqtisadi
7 Танци В. Роль государства в экономике: эволюция концепций // Мировая экономика и международные отношения, М ., 1998, №10, с. 51-62. Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|