Microsoft Word Yasar ?hm?dov-dissertasiya docx
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
26
Postsosializm mühitinin sosial-iqtisadi və etik gerçəkliklərini nəzərə alsaq, vergitutmanın metodoloji əsaslarında bir sütunun da möhkəmlənməsi – vergidən yayınmaya qarşı effektiv metodların tətbiqi zərurəti şübhə doğurmaz. Vergitutma ilə bağlı bir sıra göstəricilər də bu zərurəti təsdiq edir. Belə ki, 2009-cu ildə vergi orqanları 21563 vergi ödəyicisində səyyar yoxlama aparılmış və 247,4 mln.manat əlavə vəsait hesablanmışdır.(AR NK hes.) Bu yoxlamaların nəticəsi effektiv sayıla bilər.Çünki 2005- ci ildə 4693 səyyar yoxlama aparılmış və 165,7mln.manat əlavə vergi hesablanıb. 2000- ci ildə aparılan 8053 səyyar yoxlama nəticəsində isə cəmi 117,9 mlrd. manat və ya 23,5 mln. yeni Azərbaycan manatı əlavə vergi tutulmuşdu,Beləliklə,2009-cuildə səyyar yoxlamalar nəticəsində 2005-ci ilə nisbətən 81,7 mln.manat, 2005-ci ildə isə 2000-ci ilə nisbətən 47,8 mln.manat çox vəsait əldə olunub.2009-cu ildə vergi ödəyicilərinə 73,7 mln. manat və ya 2004-cü ildən3,4 dəfə çox maliyyə sanksiyaları tətbiq olunub. 27 Ə lbəttə ki, əlavə hesablanan vergilərdə, tətbiq olunan sanksiyalar da cüzi əhəmiyyətə malik deyil və üstəlik qeyd olunmalıdır ki, ödəyicilərin vergidən yayınmaq istəyini artıq yüksək dərəcələrlə izah etmək mümkün deyil.Son illər ərzində ən müxtəlif vergi dərəcələrinin yetərincə azaldıldığı bəllidir və Avropa Birliyi ölkələri ilə dərəcələr üzrə müqayisələr də təsdiq edir ki, yüksək dərəcələr barəə iddialar yanlışdır. Belə ki, Avropa Birliyi ölkələri üzrə ƏDV-nin orta dərəcəsi 18,7%-ə, gəlir vergisinin dərəcəsi 20,4- 46,2%-ə, mənfəət vergisi dərəcəsi 33,7%-ə bərabərdir. Yəni bu əsas vergi növləri üzrə dərəcələr Azərbaycanda tətbiq olunan dərəcələrdən kifayət qədər yüksəkdir. Deməli, ə sas problem vergi dərəcələrində deyil, vergi etikasındadır. Əlbəttə ki, məsələnin həlli - vergidən yayınma hallarının minimallaşdırılması təkcə ölkə vergi orqanlarının prinsipial fəaliyyəti ilə, yaxud effektiv təbliğatla mümkün deyil. «Vətənə sevgi, dövlətə vergi» ş üarı - bu lakonik və təsirli şüar bəlkə də postsovet vergi «pozucularında» xəfif təbəssüm doğurur. Ancaq cərimələr zamanı təbəssüm təəssüflə əvəzlənir və bu
27
27
baxımdan vergidən yayınmanın qarşısının alınması üçün metodoloji əsasların hazırlanması gərəkli olur. Yəqin ki, vergitutmanın təşəkkülü ilə vergidən yayınmanın təşəkkülü tarixi fərqlənmir, ancaq vergidən yayınma probleminin nəzəri-metodoloji əsaslandırılması XX ə srdən başlayıb. «Biletsiz sərnişin» probleminin tədqiqi müasir dövrə təsadüf edir və bu baxımdan fərqlənən tədqiqat vergi ödəyicisinin rasional seçim modelidir. M.Allinqam və A.Sandmo tərəfindən hazırlanan bu modeldə göstərilir ki, vergi ödəyicisi vergi ödəmək və ya vergidən yayınmaq qərarını vergi dərəcəsi, vergidən yayınma faktının aşkar edilməsi ehtimalı və cərimə sanksiyalarının həcmi faktorları ilə qəbul edir. 28
vergidən yayınmanın minimallaşdırılmasına vergi dərəcəsinin təsirini əsas götürür və ə lbəttə ki, qismən yanlışlığa yol verir. Çünki vergi dərəcələrinin yüksəkliyi ilə birgə ver- gi sankiyalarının sərtliyi təkcə vergidən yayınmanı deyil, həm də iqtisadi fəallığa marağı azaldır və əslində başqa bir problem - dərəcələrin aşağı salınması problemi yaranır.
Bütün dünyada bankların rolu iqtisadiyyatın inkişafında çox böyük rol oynayır. Banklar həmçinin iqtisadi fəaliyyətdə də stimullaşdırıcı təsirə malikdir. Digər tərəfdən bank fəaliyyətinin vergiyə cəlb olunması amili vergi daxilolmalarında böyük əhəmiyyət kəsb etdiyindən, büdcənin formalaşmasında bankların rolu danılmazdır. Banklar ölkənin iqtisadi inkişafında təkanverici rol oynayır. Son illərdə ölkəmizdə büdcə daxilolmalarında bankların rolu artmaqdadır. Qeyd edək ki, vergi orqanları ilə qarşılıqlı münasibətdə banklar üç mövqedən çıxış edirlər: birinci, müstəqil vergi ödəyicisi kimi; ikinci, dövlət və vergi ödəyicisi arasında vasitəçi kimi. Burada vergi ödəyiciləri tərəfindən vergilərin dövlət büdcəsinə banklar vasitəsilə ödənilməsi və ya banklar
28 Allinqam M. and A. Sandmo. ncame tax evasion: A theoretical Analisis // Journal of Public Economics, 1972, №1, p. 323-338. 28
tərəfindən vergi ödəyicisi haqda vergi orqanının tələb etdiyi məlumatların verilməsi prosesi nəzərdə tutulur. Və nəhayət, sonuncu vergi agenti kimi (ödəmə mənbəyində vergilərin hesablanıb dövlət büdcəsinə köçürülməsi və s.). Göründüyü kimi, Banklarla vergi orqanları arasında qarşılıqlı əlaqələr vergi sistemində özünə məxsus yer tutur. Bu münasibətlərin özünə məxsusluğu həm də ondadır ki, qarşılıqlı münasibətlər nəinki bankların, həm də onların müştərilərinin-vergi ödəyicilərinin maraqlarına toxunur. Banklar və digər kredit təşkilatları büdcəyə ödənilən vergiləin böyük bir hissəsini verir. Vergi ödəyicilərinin ümumi sayında onların xüsusi çəkisinin çox da böyük olmamasına baxmayaraq onlar iri vergi ödəyiciləri hesab olunurlar. Banklar üçün vergi şə rtləri digər vergi ödəyiciləri ilə müqayisədə nə üstün, nə də əlverişsiz olmamalıdır. Onlar üçün vergi qanunvericiliyindən prinsipial əhəmiyyət kəsb edən məsələ bank xidmətlərinin maya dəyərinə və vergitutma bazasına aid olan gəlir və mənfəətin və xərclərin müəyyən olunmasındakı adekvatlıqdır. Doğrudur, müasir mərhələdə vergi yükünün bankların üzərinə köçürülməsini tam təsdiq etmək olmaz. Belə ki, Azərbaycan bank sistemində depozit faizləri də, kredit faizləri də kifayət qədər yüksəkdir. Aydındır ki, 2004-cü ildə Fransada depozitlər üçün faizin 2,3%, kreditlər üçün 6,6% təşkil etməsi müvafiq göstəricilərin Almaniyada 2,7% və 9,7%-ə bərabər olması və s. bu kimi göstəricilərlə müqayisədə Azərbaycanın bank ə məliyyatları bazarında kifayət qədər bahalıqdır. Hətta Mərkəzi Bankın son dövrdə yürütdüyü siyasət –uçot dərəcələrinin 2%-ə qədər,məcburi ehtiyat normalarının 0,5%-ə qədər azaltması da ciddi dəyişmələrə səbəb olmayıb. Kreditlər üzrə orta faiz dərəcəsi 13,97%-ə bərabərləşib.Yəqin ki, bu bahalığı yaradan əsaslı məsələlər həllini tapsaydı, vergi effekti də öz təsirini göstərə bilərdi. 01 yanvar 2013-cü il tarixinə respublikada 43 bank fəaliyyət göstərir. Onlardan biri dövlət, 35-i kollektiv, 4-ü xarici və 4-ü isə birgə mülkiyyətdə olan banklardır. 2012- ci ildə bank sektorunun aktivlərinin gəlirliliyi (vergi ödənilənədək xalis mənfəətin orta
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|