Microsoft Word Yasar ?hm?dov-dissertasiya docx
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
20
formaların tam məhv olmasından qaçmaq və fərdi təşəbbüskarlığın müvəffəqiyyətli fəaliyyəti üçün yeganə mümkün vasitə»dir. 8 Dəqiqi, Keyns iddia edirdi ki, dövlət məcmu tələbə – «…iqtisadiyyatda planlaşdırılan xərclərin səviyyəsinə təsir etməklə, effektiv makroiqtisadi tənzimlənməni, yəni iqtisadi tərəddüdləri minimallaşdırmağı təmin edə bilər. 9
dirirdi. Yəni göstərirdi ki, multiplikator mexanizminin yardımı ilə məcmu tələbi və ardıcıl olaraq, məcmu təklifi yüksəltmək mümkündür: «Balanslaşdırılmış büdcə multi- plikatoru müəyyən edir ki, vergilərin artım miqdarı ilə müşayiət olunan dövlət xərclərinin artımı məhsul buraxılışı artımı nəticəsinə gətirir». 10
mübahisəsiz qəbul olunmadı və ötən əsrin II yarısından etibarən fiskal siyasətin effektivliyi ən müxtəlif prizmalardan şübhə altına alındı. Göstərildi ki, aktiv fiskal siyasət sıxışdırma effekti yaradır: «Fiskal müdaxilə zamanı – dövlət xərclərinin artımı investisiya səviyyəsini azaldanda sıxışdırma effekti yaranır». 11 Daha doğrusu, diqqətə çatdırıldı ki, fiskal müdaxilə ilə (dövlətin xərclərinin və vergilərin artımı ilə) real gəlirlərin artımı real pul qalıqlarına tələbatı, bu artım isə faiz dərəcəsinin yüksəlməsini şərtləndirir.Faiz dərəcəsinin yüksəlməsi isə planlaşdırılan investisiya xərclərini – məcmu tələbi, gələcək məhsul buraxılışını azaldır. Büdcə məhdudiyyəti faktorunun nəzərə alınması, rasional gözləmələr və s. konsepsiyalar da bu və ya başqa aspektlərdən fiskal siyasətin səmərəliliyini qəbul etmədilər və başqa fundamental nəzəri cərəyanlar da vergitutmanın təkcə iqtisadi tərəddüdləri minimallaşdırması xarakterizəsi ilə məhdudlaşmadılar. Doğrudur, vergitutmaya aid ən müasir nəzəri baxışların bir çoxu Keyns yanaşmasını tam təkzib
8 Кейнс Дж.М. Обшая теория занятости, процента и денег. М.: 1949, 367 с. 9 Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика, М.: 1999, 454 с. 10 Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика, М.: 1999, 518 с. 11 Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика, М.: 1999, 556 с.
21
etmirlər və göstərirlər ki, «Tsiklik tərəddüdlərə nəzarət və iqtisadi artımın təminatı üçün dövlətin əsas vasitəsi monetar və fiskal siyasətdir». 12 Ancaq müasir vergi nəzəriyyələri təkcə dövlətin iqtisadiyyatdakı rolunun müəyyən edilməsi və ya tənzimlənən bazar modelini qəbul edib-etməməklə fərqlənmirlər.Müasir vergi nəzəriyyələri Piqu və Keyns baxışlarında aydınlaşmayan bəzi mühüm məsələləri kifayət qədər ətraflı tədqiq edirlər. Müasir vergi nəzəriyyələrinin bu istiqamətləri verginin mahiyyətcə dərkinə iki fərqli əsas və iki fundamental vergi prinsipi təşəkkül tapdı.Optimal vergitutma konsepsiyası vergini məcburi və əvəzsiz ödəniş kimi xarakterizə edir və verginin iqtisadiyyata təhrifedici təsirini minimallaşdırmaq yollarını arayır. ctimai seçim nəzəriyyəsi isə vergini könüllü və praktik olaraq ekvivalent – əvəzi ödənilən ödəniş kimi xarakterizə edir. Bu müasir vergitutma nəzəriyyələrinə və ümumiyyətlə, tarixi-retrospektiv müstəvidə araşdırılan müxtəlif nəzəri baxışları ümumiləşdirib iddia edə bilərik ki, vergi, bir tərəfdən, ictimai məhsullar təklifinə görə verilən könüllü ödəniş, digər tərəfdən, ictimai məhsullar istehsalı və fiskal siyasətin gerçəkləşməsi üçün tutulan məcburi ödənişdir. Nəzəri mənbələrin təhlili bu məlum nəticənin elmi cəhətdən yanlış olmadığını təsdiqləyir və verginin mahiyyəti ilə funksiyaları arasında əlaqələrin aşkarlanmasına imkan yaradır. Öncə qeyd etmək gərəkdir ki, ən müxtəlif nəzəri mənbələr – istər klassik, liberal, neoliberal nəzəriyyələr, istərsə də keynsçi, neokeynsçi və s. nəzəriyyələr əsasən vergilərin prinsipcə iki funksiyaya – fiskal və tənzimləyici funksiyaya malik olduğunu bildirirlər. Nəzəri əsasların tədqiqində bu cəhət aşkar göründü.Fundamental nəzəri tədqiqatlarla birgə bir çox ədəbiyyatlar, məsələn, Q.Polyak, Q.Yutkin də vergitutmanın bu iki funksiyaya malik olduğunu bildirirlər. 13 Bəzi ədəbiyyatlarda isə funksiyaların 12 Самуельсон П., Нордхауз В. Экономика. М.: 1999, 91 с. 13 Поляк Г.Б. Бюджетная система России. М.: 2000, 78-80 с. 22
nisbətən geniş çeşidi - fiskal, sosial, tənzimləyici, nəzarət və s. göstərilir. 14 Ş übhəsiz ki, funksiyalar çeşidinin belə genişləndirilməsi nəzəri kamilliyi ilə seçilmir və biz iddia edə bilərik ki, verginin funksiyaları ilə vergi sisteminin funksiyalarını qarışdırmaq yanlışlıqdır. 15
Nəzərdən keçirilən elmi mənbələrdən və başqa ədəbiyyatlardan biz təkcə vergilərin funksiyalarını deyil, vergitutma prinsiplərini də qismən araşdıra bildik və biz qeyd etməliyik ki, vergitutma prinsiplərinin dəqiqləşdirilməsi praktik vergi siyasətinə, mövcud vergi sisteminin fəaliyyətinə qiymət verilməsi baxımından mühüm məsələdir.Çünki fundamental nəzəri baxışlar funksiyalarla birgə təməl prinsipləri müəyyən edir və verginin mahiyyətinə, funksiyalarına uyğun ideal vergitutma modelləri məhz bu prinsiplər əsasında qurulur.Praktik siyasətin düzgünlüyü isə ideal modellərlə müqayisədə bəlli olur. ddia edə bilərik ki, vergitutma ödəniş qabiliyyəti, faydalılıq və ekvivalentlik, ümumilik, bərabərlik, kifayətlilik, çeviklik, stabillik, effektivlik və ya neytrallıq, stimullaşdırıcı, müəyyənlik, məqsədli təyinat və s. prinsiplər əsasında reallaşmalıdır və s. 16 Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsində göstərilir ki, vergi qanunvericiliyi, «Vergitutmanın ümumi, bərabər və ədalətli olmasına əsaslanmalıdır» və «Vergilər iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmalıdır». 17
Ə lbəttə ki, vergitutmanın ayrı-ayrı prinsiplərini təhlil etmək, bu prinsipləri nəzəri- metodoloji əsaslandırmaq bir qədər tədqiqat mövzusundan kənar və problematik məsələdir. Vergitutma nəzəriyyəsinin tanınmış nümayəndələrinin - R.Maysqrev və P.Maysqrevin təkcə iki prinsiplə bağlı fikirləri bu çətinliyi təsdiqləyir: «Hamı razıdır ki, vergi sistemi ədalətli və neytral olmalıdır, ancaq bu tələblərin şərhi ilə bağlı arqumentlər
14 Налоги , налогообложение и налоговое законодательство. Учебное пособие для вузов / Под.ред. Е.Щ.Евстигнеева, Санкт
-Петербург, 2000.c18-19 15 HüseynovA., ZeynalovV. Dövlətvə bələdiyyə maliyyəsininproblemləri. Bakı: 2006, 140 s. 16 Макконел
, Брю. Экономика. М.: 1999, 697 с;Самуельсон П., Нордхауз В. Экономика. М.: 1999, 435с 17 Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi. Bakı: Qanun, 2005, səh 15 Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|