Microsoft Word Yasar ?hm?dov-dissertasiya docx
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
də az deyil…». 18 Məsələnin bu mürəkkəb tərəfini nəzərə almaqla birgə qeyd etmək olar ki, bu çoxsaylı prinsiplərin bəzilərini ümumiləşdirmək, məsələn, ədalətli vergitutmanın bərabərlik prinsipinə əsaslanmasını iddia etmək, bəzilərininsə təməl prinsiplərdən irəli gəldiyini - məsələn, effektiv vergitutmanın həm də çeviklik prinsipinə istinad etdiyini söyləmək mümkündür. Qeyd edilənləri və elmi ədəbiyyatların təhlilini yekunlaşdırıb, vergitutmanın bir-birini tamamlayan və hətta bəzi məqamlara görə təkrarlayan 4 fundamental prinsipə - faydalılıq, ödəniş qabiliyyəti, ədalətlilik, effektivlik prinsipin ə saslanmasının zərurətini iddia etmək olar. Ətraflı təhlillər aparmadan - tədqiqat mövzusunun əsas vəzifələrindən uzaqlaşmadan həm də qeyd etmək olar ki, bu fundamental prinsiplər və digər prinsiplər əsasında iki müasir vergi modeli - ekvivalent mübadilə və məcburi ödənişlər modeli mövcuddur və praktik vergitutma sistemləri bu iki nəzəri modelə - bu iki nəzəri sütuna əsaslanır. 19
mübadilə və ya faydalılıq prinsipinə əsaslanan model iqtisadi nəzəriyyənin məşhur bir prinisipinin ictimai sektora tətbiqi ilə təşəkkül tapıb və bu modelin əsas ideyasını ictimai sektorda son hədd qazancların son hədd məsrəflərə bərabərliyində effektivliyin təmin olunması təşkil edir. 20 Daha dəqiqi, fərdlər zəruri ictimai məhsullara görə müəyyən haqq - vergi ödəyirlər və fərdlərin fərdi qiymətləndirmələrinin məcmusu ictimai nemətlərin xərcinə bərabər və ya bu xərclərdən yüksək olduqda, ekvivalent mübadilə baş verir. Vergi modellərinin və bəzi prinsiplərin təhlili ilə təkcə proporsional vergitutmanın faktik proqressiv vergitutmaya çevrilməsini dərk etmədik.Vergitutmaya aid nəzəri baxışların, müasir vergi modellərinin, vergitutmanın təməl prinsiplərinin ardıcıl tədqiqi ilə həm də başqa məsələlər aşkarlandı.Aşkar oldu ki, uzunmüddətli tarixi mərhələdə də vergi nəzəriyyəsi kifayət qədər dolğunlaşıb, cilalanıb, zənginləşib.Bu baxışlar
18 Musgrave Richard A., Musgrave Peggu. B. Public Finance in Theory and Practice. Fourth ed. New York, 1994, 227 p. 19 Налогообложение . Теории, проблемы, решения / Под реакцией В.П.Вишневского. Донецк, 2006, 70-75 с.
20 Роберт С. Пиндайк, Даниель А. Рубинфельд. Микроэкономика. М.: 2000, 743 с. 24
ümümnəzəri məsələlərin şərhindən konkret, detallar üzrə qurulan modellərə qədər inkişaf edib və ən başlıcası, nəzəri baxışlar və modellər əsasında praktik vergi sistemləri, xüsusilə, verginin hüquqi bazası təşəkkül tapıb.Nəzəri konsepsiyalar və düsturlar ə sasında vergitutma qaydaları - «dövlət tərəfindən müəyyənləşən qaydalar sistemi» yaradılıb. 21
Beləliklə, iddia edə bilərik ki, nəzəri-metodoloji əsaslarla ideal vergi modelləri, ideal modellər əsasında praktik vergi sistemi qurulur və praktik sistem konkret funksiyaları gerçəkləşdirir. Ölkələrarası müqayisələrin rəngarəng mənzərəsinə istinadən düşünmək olar ki, sırf «milli» vergi sistemlərinə ehtiyac var. Ancaq belə bir rəngarənglik xalis milli vergitutma sisteminin zərurətindən xəbər vermir və başqa tədqiqatçılar düzgün qeyd edirlər ki, milli vergi sistemləri barədə iddialar mifdir. Bu yanaşmalarda düzgün göstərilir ki, «…fundamental prinsiplər əsasında vergitutmanın fərqli konstruksiyaları hazırlana bilər» və bir qədər fərqli vergitutma metodları tətbiq oluna bilər. 22
Vergi daxilolmalarının strukturunun müqayisəsi (məcmu vergi daxilolmalarına %-lə)
-
-
Birliyi
-
-
Gəlir və mənfəət vergisi 51,0
35 16
24 20,0
19,0 4,0
28.6 Məhsul və xid- 4,0 14
22,0 24,0
27,0 36,0
26,0 40,5
21 Серых В.М. Теория государства и права. М.: 2001, 101 с.
22 Hüseynov A., Paşayeva N. Vergi sisteminin təkmilləşməsi problemləri: qanunverici bazanın yeniləşmə istiqamətləri. Azərbaycan Respublikası N - qtisadi slahatlar Mərkəzi. Azərbaycan Respublikasında iqtisadi inkişafın xüsusiyyətləri və problemləri // Elmi əsərlər toplusu, V buraxılış, Bakı: 2004, 212-221 s.
25
mətlərə vergi (ƏDV və s.) Sosial sığorta ayırmaları 40,0
26 59,0
37,0 45,0
33,0 27,0
19.6 Xarici ticarətə vergilər (rüsum) 1,0
1,0 … … … 2,0
19,0 2. 1
Digər 4,0
18,0 3,0
15,0 8,0
18,0 24,0
9, 2 Mənbə: Azərba y can Respublikasının 2012 -cu il dö vl ə
23
Bu və başqa tədqiqatlara, öncəki təhlillərə əsasən qeyd etmək olar ki, milli vergitutma sistemlərinin konseptual nəzəri əsasları fərqli deyil və fərqlər sadəcə müxtəlif metodiki və metodoloji yanaşmalarda ola bilər. Çünki ölkənin sosial-iqtisadi gercəklikləri, hüquqi-siyasi və etik reallıqları vergitutmanın metodoloji əsaslarının müxtəlifliyini şərtləndirə bilər və məhz bu cəhətə görə məşhur Yonoş Kornai postsosializm mühitində «vergi kateqoriyalarını mümkün qədər şəxssizləşdirməyə» çağırırdı. 24 Doğrudan da, postsosializmin ilkin mərhələsində şəxsi vergi formaları - gəlir və mənfəət vergisi tam effektiv işləmirdi və hətta 2002-ci ildə Azərbaycanda gəlir və mənfəət vergisinin məcmu dövlət gəlirlərindəki payı 27%-ə, məhsul və xidmətlərə vergilərin – ƏDV, aksiz və s.-in payı 46%-ə bərabər idi. 25 4 ilsonra bu göstəricilərin ciddidəyişməsi - gəlir və mənfəət vergisinin xüsusi çəkisinin 48,4%-ə yüksəlməsi, mal və xidmətlərə verginin xüsusi çəkisinin 29,1%-ə qədər azalması faktı mövcud olub.ancaq bir neçə il sonra ƏDV-nin xüsusi çəkisi 40.5%-ə yüksəlir.Bir sözlə, « qtisadi situasiyanın dəyişməsi vergi normalarının dəyişməsini tələb edir» fikrini inkişaf etdirsək və «vergitutmanın metodiki-metodoloji əsasları sosial-iqtisadi, hüquqi, etik gerçəkliklərə uyğun olmalıdır» iddiasını irəli sürsək, yanılmarıq. 26
23 World development indicators - 2006.The World Bank.Washington, p 238-240 24 Корнаи
Я. Путь к свободной экономике. М.: 1990, 78с. 25 Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı: 2002. 26 Стиглиц
Дж.Ю. Экономика государственного сектора. Пер. с английского. М.: 1997, 476 с. Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|