Microsoft Word Yeni kitab A5-son docx
əsərin tənqid predmeti olmaqdan yan ötmür: “müharibə
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
133 əsərin tənqid predmeti olmaqdan yan ötmür: “müharibə başlayanda Səməd Vurğun yazırdı ki, bilsin ana torpaq, eşitsin Vətən, müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən. Bəs hanı bu günün səmədvurğunları? Hanı? Hanı rəsulrzalar, süleymanrüstəmlər, qırılıblar?! Niyə gəlmirlər? O Lenin meydanında millət, Vətən deyib nənəm də bağırar! Bura gəlsinlər ey, bura! Demirəm ha gəlib silah götürüb bizə qoşulsunlar. Gəlsinlər görsünlər ölmüşük, qalmışıq.” Əsərdəki döyüş səhnələri canlı, həyati alınıb. Sanki hadi- sələrin canlı iştirakçılarıyıq, müharibənin əsəbi gərginliyini ya- şayırıq, başımızın üzərindən adlayan güllə yağışından dəhşətə gəlirik. Xüsusilə, Drakon və Pələngin ölüm səhnələri, Koman- dirin polkovniki öldürməsi, əsgərlərin qaçış səhnəsi- əsər daha çox elə bu qatı-psixoliji savaş məqamı ilə yaddaqalandır. Cə- miyyət təzadlarına, müharibə dövrü insanının münasibətlərinə vardıqca Komandirin arzu və ümidləri sanki fiaskoya uğrayır. O, mənən və cismən yaşadığı müharibə ağrılarının dərinliyinə varmaqdan daha çox dünya-insan münasibətlərinə köklənir. On illik həbsxana həyatından sonra torpağı işğal olunmuş məmlə- kətdəki qurulan çal-çağır, kef məclislərini görüb cəmiyyətin uğradığı mənəvi aşınmanı-insanın dünənindən necə sürətlə ayrılması tendensiyasını müşahidə edir. Hiss edir ki, bu cəmiy- yət ona yaddır və o, içində gəzdirdiyi müharibə acıları ilə bur- da, bu cəmiyyətdə yaşaya bilməyəcək. Bu məqamda, əsərdə müharibə mövzusu zəminində müəllif şəxsiyyət-cəmiyyət anto- qonizmini önə çıxardır, yəni müharibə dövrünün acı reallıqla- rından biri budur-insan elə bir çıxılmazlığa düşür ki, öz imkan- larını, torpağını, yurdunu qoruma çabasını realizə edə bilmir. Birinci fəsil bu fiaskonun dramını, ikinci fəsil isə faciəsini (fəlsəfəsini) göstərir. İkinci fəsildə daha çox insanın psixoliji durumunun sərgilənməsi funksionallıq kəsb edir. Romanın bi- rinci fəsli real olaylar kontekstində təsvirini tapırsa, ikinci fəsil gerçəklərin fəlsəfəsini yaşadır, mənəviyyatın xaosunu göstərir. Burada müəllif nihizminin nikbin çaları belə görünür, bu özü- 134 nəironiya millətın yaddaşına bədgümanlıq: “İllər keçmişdi, təkcə bircə nəfər belə Rəşid paşaya güllələnmə hökmü çıxaranların nə övladlarının, nə də nəvələrinin üzünə tü- pürməmişdi..... Müşfiqi güllələyənlərin nə özlərinin, nə də nəsillərinin üzünə tüpürülmədiyi kimi!”, zamana xəfif isteh- za (Komandirin həbsxana divarlarına baxaraq daldığı düşün- cələr) şəklində üzə çıxır. Əlbəttə, bu ironik çalar hər məqamda uğurlu alınmır. Məsələn, əsərdə Komandirin məhkəmə zalında Diyarbəkr valisi Rəşid paşa ilə bağlı hakimə söylədiyi uzun- uzadı nitq dediyimiz bu neqativləri sərgiləməyə yönəlsə də məncə uğursuz alınıb, təhkiyənin dramatik ahəngini güclənmə- sinə nə qədər səy göstərilməsinə baxmayaraq bizdə heç bir hə- yəcan, təsirlənmə baş vermir. Çünki burada əsərin ideya planı mürəkkəb kolliziyanın əyanı təcəssümü ilə yox, daha çox rito- rik fikirlərin deklarativ bəyənatı kimi əsərə gətirilir. Sanki müəllif yaratdığı xarakterdən bu kontekstdə öz fikirlərini ifadə eləmək üçün bir rupor kimi faydalanır. Digər kəsir məqamlardan biri romanda bir qism adların simvolik şəkildə təqdim olunmasıdır. Dünyanın ən varlı şəhəri, At belində olan oğlan, Əlində çürük alma olan Əzrayıl-hər şeyin öz adı ilə deyildiyi bir əsərdə belə bir məqsədli, süni ağırlaşmaya lüzum varmı?! Axı əsərin mifik, mistik qatı yox- dur, tarixi zəmin dünənimiz, hamımıızın keçib gəldiyi zaman- dır. Müəllifin əsgərləri Pələng, Drakon kimi adlarla xarakterizə etməsi bizə daha uyar təsir bağışlayır, o mənada ki, burada bir təbiilik var, onların şəxsi keyfiyyətlərinə uyğun olaraq qazan- dıqları bu adlar əsərdə öz adları ilə verilən Palyaniçko, Mütəl- libov kimi real səslənir. At belində olan adamsa-guya istənilən bir adla adlandırılan məmur obrazı kimi verilsəydi roman çox şeymi itirəcəkdi?! Eləcə də Dünyanın ən varlı şəhərinin Ağdam olması elə ilk həmlədəcə faş olandan sonra bu sirli, simvolik adın bir önəmi qalmır, yaxud sonrakı proseslər imkan vemir ki, bu müəmmanın qorunması, oxucunu öz gümanında çaşdırması üçün bildiklərini təzələyə, onlara təzə nəsə əlavə edə. 135 Daha bir məqam, romanda müxtəlif zaman qatları arasında rabitə yaradılmasına səy göstərilsə də (Məhəmməd peyğəmbər. İsa peyğəmbər, Ayna Sultanova, Həmid Sultanovla bağlı löv- hələr) estetik bütövlük baxımından alınmayıb, bu epizodlar dağınıq, pərakəndə parçalar yığını təsiri bağışlayır. Müəllif süni şəkildə bizi real aləmdən şərti aləmə aparır. Ona görə də onlar arasındakı sərhədlər nəinki itmir, hətta bir-birindən uzaq süjet şaxələri arasında ahəngi tutmaq olmur. Əlbəttə, problemin qloballığını ifadə eləmək üçün şərti-metaforik ünsürlərdən istifadə eləmək yaxşıdır, ancaq bu ünsürlər mətndə digər mə- qamlarla daxilən bağlanmalı, ümumi qayənin təcəssümünə xidmət eləməlidir. “Dolu”dakı bu simvollar isə əsərin ruhundan doğmadığından fikir vüsəti, məna genişliyi yaratmır. Amma bütün kəsir və çatışmazlıqlarına rəğmən müharibə mövzusunun dərkində, dövrün milli istimai mühitinin və tarixi şəraitinin öyrənilməsində “Dolu”romanının pozitiv rolu olacağı şübhəsizdir. 136 “HARAMI” ROMANI: QƏHRƏMAN VƏ ZAMAN PROBLEMLƏRİ ÖNÜNDƏ Ş.Ağayarın nəsrində müharibə insanının içindəki ağrını, daşıdığı həyat yükünü ifadə eləmək gücü var. Çağdaş nəsrdə bu ağrı simvolikası Şərifin mətnlərində daha yaxşı əksini tapır. Şərif müharibənin odunu-alovunun, yandırıb kül etdiyi arzula- rın insan içində doğurduğu fəsadlarını, atdığı şırımlarını göstə- rir. Vektorun oxunu “quşu uçan budaqlara” yox, o quşların dal- dalandığı, məskən saldıqları məkanların istiqamətinə tuşlayır. “Haramı” romanına qədər Şərifin meydana qoyduğu he- kayələri, “Kərpickəsən kişinin dastanı” povesti müharibənin o qatlarını çözməyə meylli idi ki, onlar öz emosional ahəngi və problematikası ilə müharibə insanının hisslərinin yanğısına və müəllifın iç ağrılarının təfsilatına söykənirdi. “Haramı” romanı da eyni mövzunu, problematikanı, milli heysiyyat məsələlərini çözməyi təqib qılır. Bu dəfə əsərin ideya planı bir qədər geniş- lənir, müəllif milli-mənəvi keyfiyyətləri, kişilik dəyərlərinin yaşarı göstəricilərini özündə ehtiva edən qaçaqlıq mövzusunu bədii sözün təcəssümünə çevirməklə müharibənin ədəbiyyat- dakı obrazına yeni çalarlar artırır. Milli nəsrimizdə bu möv- zunun bir sıra sələfləri olduğu məlumdur: İ.Şıxlının “Dəli kür” “Ölən dünyam”, F.Kərimzadə “Qarlı aşırım”, İ.Əfəndiyev “Üçatılan”, S.Azəri “Duman çəkilir” kimi nümunələrində patri- arxal qanunları funksionaldır, bu və ya digər şəkildə milli xa- rakterin özəlliklərindən rişələnirlər. Son dövrün nəsr nümunə- lərinə dayaqlansaq, bizdə qaçaqlıq mövzusu, öz yaşam qanun- ları ilə seçilən milli obraz nəzərə çarpmır. Bu obrazın sələfləri də milli yaddaş daşıyıcıları kimi sanki tarixə dönmüş, öz funksionallıqlarını dondurmuşlar. Ş.Ağayar bu mövzunu yeni- dən təsvir predmetinə çevirməklə həm də zamanı yeni sınaq qarşısına çıxarır: yeni cəmiyyətdə milli insanın mövqeyi necə görünür, o yenədə-mi cəmiyyət üçün “artıq adam”dır, yoxsa ictimai və mədəni inkişaf onun yaşam tərzi, düşüncə hüdudu Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|