Microsoft Word Yeni kitab A5-son docx

161 
olaraq gərəyincə motivlənmiş  şəkildə  əksini tapmışdır. Hər biri 
dolğun hekayə  təəssüratı bağışlayan bu hissələrdə - “Ölümün 
şəkli” və “Atın gülməyi” adlanan bu yığcam süjetlərdə müəllif bir 
ailənin, bir insanın faciəsi timsalında erməni-azərbaycan 
ziddiyyətinin dərin təcəssümünü verməyə nail olmuşdur.  
M.Süleymanlının üslubu həmişə özünəməxsusluğunun qa-
barıqlığı ilə seçilmişdir. Belə ki, yazıçının əsərləri üçün biri di-
gərini əvəz edən zaman və məkan dəyişmələri, gerçəkliyin qatı 
boyalarla təqdimi, təhkiyənin estetik çalarlarla zənginliyi səciy-
yəvidir. M.Süleymanlıın əsərlərində zaman adətən, elastik, sər-
hədsiz təqdim olunur. Hələ “Köç” əsərindəki  İmirin yuxu-
larında zamanın oynaqlığı - geridönüm (retrospeksiya) və irəli-
sıçramalar (prospeksiya) vasitəsilə milli türk tariximizin sə-
pələnmiş hadisələrindən ibarət modeli yaradılırdısa, “Erməni 
adındakı  hərflər” romanında bu proses İmirxanlının təhkiyəsi 
nəticəsində realizə olunur və  mətnin struktur-semantik qat-
larına tətbiq edilir.  
Əsərdə müəllif nitqi də, obrazların danışığı da təbii səslənir. 
Yalnız ona görə yox ki, əsərdəki obrazların nitqi onların öz 
dilində (türk, rus, erməni) tədqim olunur, eyni zamanda bu dildə 
həmin millətin ruhu, xarakterik olan mənəvi-psixoloji çalarları, 
iradi-əxlaqi keyfiyyətləri təcəssümünü tapa bilir. Bu bütövlük 
əsərin estetik siqlətini artırmaqla yanaşı, yazıçı düşüncəsindəki 
həqiqətə uyarlıqla qovuşduğundan romanın həyatiliyini də 
gücləndirir. Bədiiliyə  tələblarlığın azaldığı indiki vaxtda yazı-
çının dil-ifadə  məsələsinə  həssas yanaşması  təqdir olunmalıdır. 
Çünki hər bir əsərin uğurunu təmin edən əsas məqamlardan biri 
onun təhkiyə  mədəniyyətidir. “Erməni adındakı  hərflər” ro-
manında bu meyar qorunur. Burada ifadə olunan mətləblər – 
tarixi, sosial, əxlaqi, mənəvi-psixoloji planda olmağından asılı 
olmayaraq – milli dilin qatları üzərində kökləndiyindəndir ki, 
xalq ruhunun ifadəsi səviyyəsində ümumiləşə bilir. Romanın 
mütaliəsi, ritmi ilk oxunuşda yorucu təsir bağışlasa da, getdikcə 
üslubdakı bu usandırıcılıq təhkiyənin çevikliyi, nəql olunan 

---

 
162 
hadisələrin dolğunluğu, təsvirlərin ahəngdarlığı ilə aradan qalxır, 
bütövlükdə bədii təcəssüm üzvi təsir bağışlayır. 
Əsərdə bir çox yer, məkan adlarının, onların etiologiyasının 
izahları verilir. Ümumən, bütün ruhu və qayəsi ilə türk top-
lumunun yaddaşına söykənən  əsərdə bu məqamın olması 
təbiidir. Nədən ki, hər bir etnik-mədəni şüurun bütövlüyü, onun 
dünyaya münasibəti ilk öncə, məkan koordinatlarına söykənir. 
Əsərdə adı çəkilən bir çox coğrafi məkan adları sadəcə, türkün 
məskəni olaraq qabardılmır, həm də daha çox türkün həyatında 
onların hər birinin oynadığı rol, əsrlər boyu tərəqqisinə  rəvac 
verən genetik kod kimi mənalanır.  
“...İstiyirsən, qayıdaq tarixlərə? Bil ki, tarixə qayıtsaq, 
sən gedib ancaq çobana çıxacaqsan. Elə deyil yoxsa?! Bəlkə 
səhv eləyirəm”. Bu sözü İmirxanlıya Seda Sevortyan deyir və 
bütün  əsər boyu müəllif sanki bu fikirlə dartışır, onu təkzib 
etməyə tarixi, etnoqtafik zəmində əsaslar gətirməyə çalışır:  
“ –Çoban olmaq da əslində dövlət qurmaq kimi bir şeydi. 
Çoban olmaq o deməkdi ki, varın-dövlətin var...Yaxşı, erməni 
niyə qoyun otarammır, hıı, Dəmir kişi? Niyə çoban deyil? 
Çünki dövləti olmayıb, yazdığı yalançı tarixlərə baxma. Döv-
ləti olsaydı, bu işləri də bilərdi...Gör bir, əti sevir, qoyunun 
özünü sevmir, bir yana baxanda da düz eliyir, elə... Dağı səni 
kimi başa düşmür ki, səni kimi ucalıq görəndə salavat çe-
virsin. Sən yağışın altında islanırsan, erməni qaçıb gizlənir.” 
Hələ XX əsrin  əvvəllərində  Əlibəy Hüseynzadə yazırdı ki, 
“türk ruhunda islam işığı ona görə belə tez alışdı və gur yandı ki, 
doğmalıq və yaxınlıq türkün və  ərəbin “bitdiyi”, yaşadığı 
səhranın özündə idi.” M.Süleymanlının romanında səhra baş-
lanğıcı türk ruhu və mənəviyyatının, iqtisadi tərəqqi və mədəni-
tarixi bütövlüyünün zəmini, özülü kimi təqdim olunur. Türk 
milləti əsərə öz folkloru, etnoqrafik cizgiləri, təbiət zənginlikləri, 
əxlaqi-mənəvi keyfiyyətləri, insani saflığı, məişət koloriti ilə 
daxil olur. Papağın quzu olma səhnəsi, toyuqların ayağına patava 
geyindirilməsi, anasının oğlunun  şalvarını geyinib onun göz-
ləməsi inancı, türk Ayişənin türkəçarə ilə Siranuş Sumikyanı sa-

---

163 
ğaltması, insanlarının saza, sözə həssaslıqları, halallıqları, yaşa-
dıqları yerin dağına, daşına belə fitrətən bağlılıqları və s., və i. - 
roman daha çox məişət həyatının, detalın və peyzajın təbiiliyi, 
ruh-psixoloji təfsilatın doğruluğu ilə dəyərli görünür.  
Bəs bütün bunların sonunda əsərin təlqin etdiyi ideya nədir? 
Düşmənin məkrini, xislətini yaxşı tanı(t)maqmı  məramı, yoxsa 
ehtiva etdiyimiz dəyərləri diriltmək, yaddaşı silkələmək çabası?  
“-Bilirsən onların itiylə niyə bacarmırsan?- Ulubabyan 
ayaq üstəydi. 
-Bilmirəm, varjaped. 
-Çünki erməninin özünün iti yoxdu, olmayıb heç, heç 
eşitmisənmi deyələr, erməni iti?!”  
Bu nüans – müqayisə mexanizmi romanın bütün konsep-
siyasına yeridilir. Amma müəllif yalnız buna çalışmır ki, əsərdə 
yalnız türkü əzəmətli, qüdrətli, düşməni isə heç nəyi olmayan 
tərəf kimi təqdim etsin. Belə olsa idi, romanın Z.Balayanın 
1984-cü ildə nəşr olunmuş, türkləri barbar, köçəri, heç bir şeyə 
qadır olmayan xalq kimi təhqir edən “Ocaq” kitabından fərqi 
olmazdı. M.Süleymanlı türkün tarixini vəsf edərkən  şanlı 
keçmişindən gəlir, etnoqrafiyasından, təbiətindən, inancı, tür-
kəçarəsindən bol-bol faydalanır və bu cizgilər  əsərə  təravətli 
bir baxış əlavə edir. Müəllif türk tarixinə, keçmişinə, təbiətinə 
bələdçi kimi oxucunu onun seyrinə  çıxarır və bu qüdrətin tə-
rənnümü üzərində qurulan fabula idraki, mənəvi, sosial-siyasi 
mənada genişlənir. Həm də düşündürür. Niyə bu qədər şanlı və 
qüdrətli dəyərlərimizlə bu gün uduzan və  məğlub tərəfik? 
Əsərdə bunun birbaşa cavabı var: tarixi təkcə yaratmaq yox, 
onu həm də təbliğ eləmək, öyrətmək lazım idi. Bu sırada müəl-
lif erməni xislətini qatı boyalarla açmağa nail olursa da, həm-
çinin analitik məqamlara diqqət yönəltməyə  də yer qoyur. 
Əsərdə bu iki xətt bir-biri ilə bağlanıb, biri digərinin ümumi 
fonunun təsvirinə, xarakterlərin çözümünə şərait yaradırlar.  
“Bilirsiz, xalqın gərək oxumuşları yarana, savadlı adam-
ları  əmələ  gələ, yalançı savad yox; dünyanı tanıya, özünü 
dünyaya tanıda, əgər bu varsa, bu cür oxumuşları, savadlı-

---