Microsoft Word Yeni kitab A5-son docx

157 
tarır. Bəlkə elə bu ildrım sürətinin yaratdığı effekt(sizliyin)in 
nəticəsidir ki, bu proseslər oxucuya heç bir sirayətedici təsir 
bağışlamır, çünki təsvir olunmur, eləcə süni şəkildə əsərə yer-
ləşdirilir.  Əfsun bacısı  Əfruzun  əsir aparılmasını  Dəli Vey-
səldən, qardaşı  İmdadın dəlixanaya salınmasını isə  Dəli Vey-
səlin oğlundan eşidir. Qəhrəmanın içindəki psixoloji, mənəvi 
təlatümlərin  əsasları  hərəkət, hadisələrin təbii inkişaf prosesi 
zəminində açılsaydı, müəyyən estetik təsir yaratmağa müvəffəq 
olardı. Eləcə də, tez-tez əsərə müdaxilə edən, özünün və obraz-
larının yerinə meydana atılıb fikirlər söyləyən müəllif təhkiyəsi 
sayəsində əsər bədii cəhətdən uğursuzluğa məruz qalır.  
Romanın dili də  rəvan deyil, qeyri-səlis ifadələr, təsvirlər, 
qarışıq cümlələr və s. Məsələn, sayını istənilən qədər artıra 
biləcəyimiz nümunələrdən birinə diqqət edək:  “Dediklərinin 
üstünə qardaşını  gətirməyin qarşısını  kəsən  şeyin  əsla qızın 
güman etdikləri olmadığını da gələndən sonra Mehri başa 
düşdü ki, İmdadı görmək üçün Bakıya od-alov kimi can atan 
oğlan niyə son vaxtlar ondan söz düşəndə  hər dəfə  ağzını elə 
sürüyür”(s.195). Obrazlar bir-biri ilə rəsmi üslubda danışırlar. 
Məsələn, atasının  əsgərlikdə olan Əsfuna yazdığı  məktuba 
diqqət edək: “Nə vaxt bu sərsən psixologiyadan, feodal təfək-
küründən qurtulacağıq? Nə vaxt adamlar başqalarının diktəsi 
ilə yox, öz ağıl və düşüncəsi ilə, müstəqil halda hərəkət edə-
cək?(s.18)”; yaxud həbs olunmuş  Əfsuna Səfurə müəllimənin 
dar macalda söylədiyi cümlələr  əlamətdar tədbir nitqləri 
təəssüratı doğurur: “Sən bütün ağrı və məşəqqətlərə, çətinlik və 
əzablara içindəki sonsuz vətən sevgisi və dönməz inadınla qalib 
gəlmisən. Hər bir yaşıdın bu cür fədakarlıq göstərsəydi, nə dünya 
qarşısında xar olar, nə  də  əsirlikdə bir başıyaylıqlımız qalardı. 
Sənin kimilərin qiymətini o-bu yox, zaman özü verəcək! Arxayın 
ol, mənim balam!... O əllərə qandal yox, öpüş yaraşır(s.114)”. 
Uzun illərin yazıçısının dilimizin bədiilik imkanlarından yararlana 
bilməməsi doğrudan da təəssüf doğurur.  
Əfsunun faciəsi, yaşadığı hisslər ailə  çərçivəsində, ictimai-
sosial məcrada müəyyən qədər təbii boyalarla əks olunmuş, 

---

 
158 
bununla bağlı  əsaslı detallar göstərilmişsə  də (bacısının  əsir 
götürülməsi, qardaşının dəlixanaya salınması, bir parça torpağa 
sahiblənə bilməməsi) ziddiyyətin  əks qütbləri haqqında eyni 
fikri demək olmur. Əsərdə əks qütbün dolğun inikasını, şərhini 
görmürük. Bu məqamları ehtiva eləyən lövhələr ümumi və 
bəsit olduğundan əsərdə sosial-mənəvi təhlilini tapmır, sadəcə 
obrazların və müəllifin nitqində əsərə daxil olurlar. 
Əslində, mən əsərdəki həqiqət duyğusunu, reallıq hissini al-
qışlayıram, sadəcə janrın öz tələbləri,  ədəbiyyatın- qanunları, 
ritmi, iqlimi ilə birgə öz gerçəkliyi var. Bunu isə yalnız hisslə-
rin və həqiqətlərin çılpaq ifadəsi hesabına ehtiva etmək olmaz.  
 
 
 

---

159 
HƏRFLƏRDƏN BAŞLANAN PSEVDOTARİX 
 
Tarix nəinki “müəllim olmaqdan qalır” (Alber Kamyu), ək-
sinə ondan dərs götürməyənlərə bu dərsi dəfələrlə təkrar etmiş 
olur. Hər halda XX əsrin  əvvəli və sonu arasında harmoniya, 
hadisə və proseslərin adekvat səslənişi və oxşar təzahürü sübut 
etdi ki, tarixdən heç kəsin heç bir dərs götürməməsi bizi ya-
şanmışları bir də yaşamağa, görülmüşləri bir də görməyə vadar 
edir. Və yenə də bir halda ki, tarixin dərslərindən ibrət götür-
məyəndə günahkar zaman yox, şüur olur, o zaman şüuru naqis 
stixiyadan, yad düşüncədən və sönük təfəkkürdən təmizləmək 
lazımdır. M.Süleymanlının “Erməni adındakı  hərfllər” romanı 
məhz, bu məramı - tarixin milli irsdə kodlaşan dəyərlərini yad-
daşa ötürmək missiyasına xidmət etməyi təqib qılır, daha çox 
tarixi unutqanlığımıza ayna tutub bizə erməni xisləti haqqında 
ətraflı, geniş, təfərrüatlı məlumat çatdırır. 
Roman  İmirxanlı adlı tarixçi-jurnalistin xatırlamalarından, 
yanaşma, mülahizə  və düşüncələrindən hasilə  gəlir. Bir növ, 
onun irəli sürdüyü millət konsepsiyasının vasitəsilə oxucuya ta-
rix dərsi keçilir. Əsərdə erməni eksponizmi yaxından fiksə olun-
muş, həmçinin tarixi müəyyənliyimiz, kimliyimiz güclü natural 
əyaniliklə  təsvirini tapmışdır. Yazıçını  fərdi sosial və milli 
şüurun oyanışı problemi daha çox düşündürür və bu məqsədlə o, 
türk tarixinin, taleyinin gizli və açıq qatlarına nüfuz edir. 
“Erməni adındakı  hərflər” romanında bədii təsvirin mərkə-
zində  əsasən, 1980-ci illərin sonlarında baş vermiş proseslər, 
yenicə qızışmağa başlayan münaqişənin ilkin zaman hüdudları 
dayanır. Bu üzdən  əsərdə müharibə görüntüləri, döyüş  səh-
nələri yoxdur, çünki burada müharibə  hələ başlamayıb, nəql 
olunan hadisələr ən son olaraq 1980-ci illərin axırlarında, xalq 
hərəkatının hərəkətə  gələn nəhrinin təsviri ilə bitir. Və ondan 
başlayır ki, ermənilər türk kəndinə doğru hərəkət edərək 
kütləvi deportasiya prosesinə start verirlər: “İndi hər  şey ayrı 
cürdü, yəni, evlərdə heç kəs yoxdu, dediyimiz kimi, bütün ev-

---

 
160 
lərin içi ölüb, daha doğrusu, kənd içindən ölüb, ermənilərin 
son gəlişi, son xəbərdarlığı da evlərin içinə son gülləni vurdu: 
“ Nə  qədər qan tökülməyib kəndi boşaldın...”, yəni evləri. 
Ona görə də hamı bayırdadı...”  
“Nə qədər ki, qan tökülməyib...” - əsər mövcud münaqişənin 
ilk baxışda, qan tökülməyən zaman kəsimlərini təsvirə  çəkir. 
Əslində, bu bir görüntüdür, müharibəyə  qədər gedən hazırlıq 
prosesləri - təxribatlar, sui-qəsdlər, cinayətlər romanda dolğun 
təcəssümünü tapır. Bizim bura qədər təhlil etdiyimiz romanlar-
“Dolu” (A.Abbas), “Haramı” (Ş.Ağayar), “Quqark” (S.Baycan) 
və “Qaraqovaq çölləri” (Əlabbas) - hər biri müharibə illərinin 
və müharibəsonrası zamanların insan həyatında açdığı yaraları 
göstərməyi təqib qılırdısa, “Erməni adındakı  hərflər” romanı 
iki tərəf arasında alovlanan münaqişənin nəşət tapdığı məqam-
lar, səbəblər, zəminlər üzərində köklənir. Müəllif bu uçurumu 
ən lokal şəkildə - ailə-məişət çərçivəsindən çıxarıb iki ölkə 
miqyasında yaranan münaqişə  məqamlarına qədər aparıb çı-
xarır və dərinləşən ziddiyyətlərin kök, səbəblərini açmağa çalı-
şır. Bu münaqişə, düşmənçilik məqamı əsərdə bir neçə mərhə-
lədə izlənsə  də  əsas süjet xətti daha çox səksəninci illərin 
sonlarına bağlanır.  Şaliko Samukyan arvadı Siranuş Samuk-
yanın  şagirdləri ilə  şəkil çəkdirdiyi türkü aradan götürməyin 
planını  cızırlar və  hər axşam  şəkildəki bir türkün öldürülməsi 
qarşıya məqsəd qoyulur. Bu gizli nifrətin, “mehriban” düş-
mənçiliyin müxtəlif vaxtlarda qabaran formaları isə daha çox 
təhkiyəçinin keçmişlə bağlı xatirələrində, anımlarında – retro-
speksiya yolu ilə oxuculara çatdırılır. Müəyyən fraqmentlər 
şəklində sərgilənən bu parçalarda əsas məqsəd hadisənin, prob-
lemin dolğun səciyyəsini vermək, erməni hiyləsinin, müəyyən 
çəkilib qabarmalarla özünü göstərən düşmənçilik sindromunun 
səbəblərini aramaqdır. 
Əsərdə çox təsirli, inandırıcı boyalarla təsvir olunan İmir-
xanlının qardaşı  Uğurlunun, müəllim ağbilən  İsmayılın ölüm 
səhnələri silsiləli davam edən erməni məkrinin  əyani təcəssümü 

---