Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
152 topxana və topçulara aid işləri topçubaşı araşdırıb həll edirdi. Qeyd olunan əsgəri heyətin mülazimlik hökmləri, tiyul, həmesale, iqta baratı, təhxah və mükafatları topçubaşı tərəfindən yazılıb möhür- lənirdi. Topçuların san siyahısını bu idarənin vəziri və mustoufisi topçubaşının iştirakı ilə Şahın qulluğunda ərz və təqdim edirdi (132, 14). Ordudakı tabeçilik qaydasına görə topçubaşı, qorçubaşı və qullarağasından sonra üçüncü yerdə durur, ancaq döyüş dənizdə baş verdikdə, o, dəniz qüvvələrinə də başçılıq edir və bu zaman dəniz əsgəri heyətinin əmiri hesab olunurdu. Ancaq Səfəvi dövlətinin xüsusi hərbi dəniz donanması yox idi. Yalnız Xəzər dənizi və İran körfəzində kiçik çaplı odlu silahlarla təchiz olunmuş ticarət gəmiləri vardı (96, 90). V.Minorski yazır ki, baxmayaraq Həsən bəy Rumlu Şah Təhmasibin qazilərinin 1552-ci ildə top və tüfəngdən istifadə etdiklərini yazmışdır, ancaq artilleriya İranda populyar silah deyildi (103, 55). Əbdi bəy Şirazi isə qızılbaşların özbəklərlə 1528-ci ildə Damğan savaşında «igid tüfəngçilərin» adını çəkmişdir (28, 58). Minadoi isə 1558-ci ildə yazırdı ki, Səfəvilər bu günə qədər topdan istifadəni mənimsəməmişlər. Bu onların top düzəltməyi bacar- madıqlarını, yaxud material çatışmamazlığına görə yox, daha çox belə amansız silahdan insanlara qarşı istifadəni rüsvayçılıq hesab etmələri ilə əlaqədardır (103, 55). Əslində bu məlumatı tarixi gerçəklik kimi qəbul etmək doğru olmaz, ona göə ki, Həsən bəy Rumlunun yazdığına görə XVI əsrin 30-cu illərində Xorasanda özbəklərə qarşı savaşda topçu Ustad Şeyxinin topçuları və Rumlu tüfəngçiləri haqqında məlumat verilmişdir (77, 212). O cümlədən 1539-cu ildə Xorasanın Xəvaf hakiminin oğlu üsyan edib Ost qalasını tutduqda, Şah Təhmasib öz topçu və tüfəngçilərini oranı geri almağa göndərmişdi. Ost geri alındıqdan sonra yaxın kəndlər- dən birində gizlənmiş Xacə Kəlana nəsihət vermək üçün onun yanına göndərilmiş topçubaşı Ustad Şeyxi və bu zaman Astaraya göndərilən Qızılbaş qoşunun rəhbər heyətində topçubaşı Süleyman bəy haqqında məlumata da təsadüf edilir (28, 83; 77, 293). Bu hadisədən xeyli sonra, yəni 1603-cü ildə Bəlx savaşına Şah Abbas 300 zərbzən (top) və 1000 tüfəngçi aparmışdı (80, 427-428; 103, 55). E.Kempferin yazdığına görə 1622-ci ildə portoqollarla savaşda 153 xeyli top ələ keçirilmişdi ki, onlardan 10 ədədi Bəndər Abbasda, qalanı isə başqa qalalarda yerləşdirilmişdi. 1637-ci ildə isə Holşteyn hökmdarı III Fridrixin Şaha göndərdiyi bir neçə top isə Qəzvində idi. Topxanaya aid olan döyüş sürsatı və başqa ləvazimatlar Təbərək qalasında xüsusi cəbbəxanada saxlanılırdı (96, 90). Şardenə görə əvvəllər topçuların sayı 12000 nəfər olmuş və 1638-ci ildə Bağdad itirildikdən sonra onların sayı azadılmış və sonra II Şah Abbas bu korpusu 1655-ci ildə onların topçubaşısı Hüseynqulu xan öldükdə ləğv etmişdir (112, c.3, 1197; 103, 55). Ancaq Səfəvilərin hakimiyyətinin son illərində artileriya korpu- sunun hüquqları ehtimal ki, özünə qaytarılmışdır. Belə ki, Sanson Səfəvi dövlətində XVII yüzilliyin 80-ci illərində 4000 nəfərdən ibarət topçu olduğunu yazır ki, onun bu məlumatı artileriya korpu- sunun yenidən təşkil olunduğunu göstərir (106, 48). Şah Sultan Hüseynin (1694-1722) Xorasana müxtəlif hərbi ekspedisiyasında da artileriyanın qoşunun bir hissəsi kimi yenə də adı çəkilir (103, 55). Təəssüf ki, bu günə qədər bizə məlum olan yerli qaynaqlarda hərbi islahatlar və onların tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Ancaq əvvəl göstərildiyi kimi, yerli qaynaqlarda XVI yüzillikdə I Şah Abbasa qədər müəyyən savaşlarda və xüsusilə müdafiə döyüş- lərində topdan, tüfəngdən istifadə olunduğu haqqında məlumatlara təsadüf edilir və Təbrizdə, Dərbənddə tüfəngçi hərbi dəstələrin də olduğu göstərilmişdir. Doğrudur, dövrün Avropa ədəbiyyatında yerli qaynaqlarla müqayisədə Azərbaycan Səfəvi dövlətinin hərbi təşkilatı, döyüş texnikası haqqında məlumat daha çoxdur. Ancaq dövrün Avropa ədəbiyyatlarında təhriflərə də yol verilmiş və bəzən isə bu ədəbiyyatlardakı məlumatlar tarixi gerçəkliklərlə səsləşmir. Məsələn, Pyetro della Valle 22 aprel 1619-cu il məktubunda qeyd edir ki, tüfəngçi korpusunu bir neçə il əvvəl ser Antoni Şerlinin məsləhəti ilə I Şah Abbas yaratmışdır (86, 344). Yaxud onun qardaşı Robert Şerlini şəxsən tanıyan Purçal isə yazır: «Məğrur iranlıya (Qızılbaş-Z.B.) döyüş sənətini Şerli öyrətdi və o buna qədər topdan istifadə etməyi bilmirdi. İndi onun 500 mis topu və 6000 tüfəngi vardır» (103, 50). 154 V.Minorski yazır ki, Ser Antoni ilə birlikdə İranı (Səfəvi ölkəsini-Z.H.) tərk edən tərcüməçisi Ancelo Romada (28.XI.1519) Şah Abbasın yay-ox, qılınc ilə silahlanmış 100.000 nəfərə qədər süvari qoşun səfərbər etmək imkanına malik olduğunu bildirmişdi. Bundan savayı, onun 50.000 nəfər tüfəngçisi vardır ki, onlar əyri qılıncla da silahlı idilər. Bir vaxtlar o, tüfəngçidən istifadə etmirdi, ancaq indi onlarla fəxr edir və çalışır ki, onlar xidmətdə olsunlar. Bundan başqa, onun bir neçə ədəd topu da vardır ki, tatarlardan (Osmanlı türkü) qənimət götürmüşdür. Ser Denis Rossun məlumat- larında da göstərilir ki, Şahın artıq topçu (top tökən) məsələsində çətinliyi yoxdur. Ona görə ki, bir neçə top ustası Osmanlı dövlə- tindən narazı qalıb, Şahın xidmətinə keçmişdir. O cümlədən Robert və yoldaşlarına görə, onlar Səfəvi dövlətinə gələnə qədər burada top və tüfəngdən istifadə edə bilmirdilər və onların gəlişindən sonra vəziyyət dəyişmiş, artıq Şahın İsfahanda karxanasında 200 işçisi vardır ki, onlar kifayət qədər yaxşı top, tüfəng hazırlayırlar (103, 51). Ancaq dövrün mötbər qaynaqlarına istinad edən S.M.Onullahi yazır: «…Şerli qardaşlarının İranda (Səfəvi ölkəsində-Z.B.) ilk dəfə top və tüfəng hazırlaması texnikasını öyrətməsi haqqında müddəa tam yanlışdır… Çaldıran döyüşünə qədər Qızılbaş qoşununda top, tüfəng və mancanaq olmuşdur… bu silahların bəzisi… Təbrizdə istehsal olunurdu» (49, 117, 123). «Xolde bərin» də də 1585-ci ildə Təbrizin Osmanlı ordusu tərəfindən işğalı ilə bağlı hadisələrdən danışılarkən təbrizli Murad bəy Topçubaşıya və Heydər bəy Ənisin oğlu Bərxudar bəyə Şahın top tökmələri barədə əmr verməsindən bəhs edilir. Qaynaqda göstərilir ki, Bərxudar bəyin qırx beş günə tökdüyü bu top çox böyük olub, iyirmi beş batman ağırlığında mərmi atırdı (128, 727, 740). Mənbənin verdiyi bu məlumatlar, o cümlədən, ağır mühasirə topunun tökülməsi haqqındakı fakt da Antoniyə qədər Səfəvi məmləkətində top tökülməsindən, Təbrizin ölkə miqyasında odlu silahlar istehsalına görə xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsindən xəbər verir və təbrizli topçuların əski çağlardan çox böyük təcrübəyə malik olduqlarını da isbat edir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|