Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
158 alınsa, ordunun ümumi sayı 200.000-300.000 nəfərə çatır (86, 352, 353). Şardenə əsasən I Şah Abbasın vəfatı əsnasında sarayı qoruyan 10000 nəfər istisna olmaqla, ordunun ümumi sayı 120.000 nəfərdən ibarət olub, onun 50.000 nəfərini üç yeni alay təşkil edirdi. Bu vaxt sarayı qoruyan 10000 nəfər nəzərə alınmadıqda, vilayət qoşunları- nın sayı 70.000 nəfərdən çox deyildi (112, c.3, 1197). Səfəvi qoşunun sayı barədə Oruc bəy Bayatın gündəliyindəki məlumatlar isə XVI yüzilliyin son rübünə aiddir. O, Səfəvi qoşununun əsas hissəsinin süvarilərdən ibarət olduğunu, qoşunun sayının bayraqların sayından bilindiyini, hər min nəfər əsgərin önündə öz bayraqları dalğalandığını və bunun Roma senturiyasın- dan götürüldüyünü yazmışdır. Ancaq müəllif burada müəyyən dolaşıqlığa yol vermişdir. Məlum olduğu kimi, Romada senturiya 100 nəfərdən ibarət qoşun dəstəsinə deyilirdi. Türk hərb strukturun- da isə qoşun onluq, yüzlük və minlik, tümənə bölünürdü və əski çağlardan bəri türk ordusunda minbaşının başçılıq etdiyi min nəfər- lik takımın önündə öz bayraqlarının aparılması sırf özlərinə aid hərb qaydası idi. Oruc bəy yazırdı: «…Şah asanlıqla 200 min süvari yığa bilərdi və bunu mən özüm görmüşdüm. İştirak etdiyim çoxlu hərbi səfərlərdə 200 bayraq saymışdım» (165, 34-35). Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, dövrün bir çox başqa qaynaqlarında verilən məlumatlar sübut edir ki, Oruc bəy Bayatın qoşununun sayı haqqın- dakı qeydlərində müəyyən qədər şişirtmələr vardır. Tavernyenin ayrı-ayrı hərbi dəstələr üzrə məlumatlarını yekunlaşdırıldıqda XVII əsrin 50-60-cı illərindən ordunun ümumi sayı təxminən 90.000-100.000 nəfər (104, 581-583) və Engelbert Kempferin mlumatları əsasında aparılan hesablamalara görə isə həmin əsin 80-ci illərində 90.000 nəfərdən (96, 91) ibarət olmuşdur. Ancaq göstərmək lazımdır ki, XVII yüzilliyin ikinci yarısında Dərbənd şəhərindən İran körfəzinə və Ərəb İraqından Əfqanıstan- dakı Hilmend çayına qədər geniş əraziyə sahib olan Səfəvi impe- ratorluğunun müxtəlif hərbi-strateji əhəmiyyət kəsb edən məntəqə- lərində yerləşdirilmiş dövlət və Şah qoşununun ümumi sayının dövrün avropalı müəlliflər tərəfindən dəqiq müəyyənləşdirilməsi 159 qeyri-mümkün idi. Ona görə də, onların Səfəvi qoşununun ümumi sayı haqqındakı məlumatları təxmini say göstəricisi kimi qəbul olunmalıdır. Engelbert Kempferlə eyni vaxtda Səfəvi ölkəsində olan Sanson da Səfəvi dövlətinin hərbi təşkilatı ilə maraqlanmış və gündəliyində bölgələr üzrə qoşunun sayını göstərmişdir (106, 137- 143): Saray qoruyucuları – 14 000 Qəndəhar əyaləti – 12 000 Xorasan – 20 000 Mazandaran və Gilan – 15 000 Dərbənd və Şirvan əyaləti – 12 000 Azərbaycan – 20 000 İrəvan – 12 000 Luristan – 12 000 Ərəbistan sərhəddində – 15 000 Persiya və Kirman – 12 000 Cəmi: - 144 000 XVI-XVII yüzilliklərin qaynaqlarında, xüsusilə dövrün Avropa ədəbiyyatında ordunun döyüş taktikası, hərbi musiqi və musiqi alətləri haqqında da qiymətli mlumatlar vadır. I Şah İsmayıl- dan sonra müharibələrdə qarşı tərəfin ordusunun hərəkət istiqamə- tində otlaqlar, tarlalar yandırılır, yaşayış məskənlərində əhalinin ərzaq ehtiyatı gizlədilir ya da məhv edilirdi. Səfəvi ordusu ilk vaxt- larda olduğu kimi, inam hissi ilə meydan savaşına girmir, süvari alaylar dağ aşırımlarında, keçidlərdə gizlənərək əks tərəfin ordu- sunun hərəkətini nəzarətdə saxlayır və qəti qələbəyə əmin olduqda çevik dəstələr hərbi əməliyyata başlayırdı. Engelbert Kempfer yazır: «Savaş başladıqda əsgərlərin hamısı birlikdə türk dilində «yürü»! «yürü»! «yürü»! deyərək dəhştli nərələrindən hava titrəyir, səslər bir-birinə qarışır və sanki yerlə göy qovuşur». O, yazır ki, hərbi musiqi alətlərindən İngiltərə şeypurlarına bənzər uzun və qısa, yəni müxtəlif borular üstünlük təşkil edir. Əslində müxtəlif ölçülü bu borular gərənay (qaraney) və zurna (zorney) idi. Hərbi musiqi alət- lərindən müxtəlif ölçülü təbil və nağaraların, sincin də adı çəkilir. Engelbert Kempfer yazır ki, onların arasında enli, böyük sinclər də 160 vardır. İki lövhədən ibarət olan sincin hər iki lövhəsinin dəstəyi vardır ki, həmin dəstəklərdən əllə tutub sinc lövhələri bir-birinə vurulur, nəticədə çox cingiltili səs əmələ gəlir (96, 94, 95). Azərbaycan Səfəvi dövlətinin ordusu I Şah Abbasın həyata keçirdiyi hərbi islahatlar, yaratdığı yeni hərbi hissələrlə təkmilləş- dirilib, möhkəmləndirilmişdi. Ancaq I Şah Abbasdan sonra, yəni onun varislərinin dövründə ordu getdikcə zəifləmiş və Şardenin yazdığı kimi, dövlətin maliyyələşdirdiyi qoşunun sayı da azalmış- dır. Ordunun hərbi strukturunun pozulduğunu, sayının azaldığını hiss edən II Şah Abbas 1666-cı ildə qoşunun sayını, hərbi hazırlıq vəziyyətini müəyyənləşdirmək üçün hərbi parad keçirilməsi barədə hərbi rəislərə fərman vermişdi. Bu fərman əsasında təşkil edilən paradda hərbi rəislərin çoxu eyni alayı on-on iki dəfə paraddan keçirmiş və nəticədə ordunun sayı olduğundan çox çıxmış, ciddi nöqsanlar aşkar edilmişdir. Şah ordu başçılarına bu nöqsanları qısa müddətdə aradan qaldırmalarını tapşırdı. Ancaq ordu rəisləri Şahın buyruqlarını yerinə yetirmədilər. Nəticədə Şah Süleyman dövründə ordunun daha da zəifləməsi, ölkə daxili hərbi mühafizə xidmətinin pozulması ilə əlaqədar olaraq, oğurluq, soyğunçuluq, qətl-qarətlə bağlı kütləvi narazılıqlar başlanmışdı. Bu zaman ordunun əsgəri heyəti arasında da hərbi xidmətə etinasızlıq və narazılıqlar vardı. Ona görə ki, bir çox hərbi hissələrin məvacibini hərbi rəislər ancaq müharibə vaxtı ödəyirdilər. Digər tərəfdən isə Şardenin yazdığı kimi, dövlət və Şah tərəfindən xidmət müqabilində hərbçilərə ayrı- lan maaş ayrı-ayrı məntəqələrə yazılmışdı ki, hərbçi həmin mən- təqənin kələntərinə müəyyən «hədiyyə» ödəmədən maaşını ala bilmirdi. Bu da narazılıqlara, hərbi xidmətə marağın azalmasına, nəticədə ordunun pozulmasına səbəb olurdu. Onu da göstərmək lazımdır ki, dövlət və şah tərəfindən əsgərlərə maaşla yanaşı, ancaq silah-sürsat verilirdi. Halbuki illik maaşı 400 livr olan süvari əsgər təkcə paltarına bunun iki misli qədər pul xərcləməli idi (112, c.3., 1197, 1198, 2000). Əsgəri təşkilatda ləşgərnəvis qazı, vəzir, mustoufi kimi xüsusi hərbi mahiyyət kəsb edən orqanlar da fəaliyyət göstərirdilər. Bu orqanlar hərbi qulluq adamlarını, əsgəri heyəti qeydiyyata alır, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|