Mifologiya və folklor: NƏZƏRİ-metodoloji kontekst
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
55 1. Bir mədəni-tarixi ənənəyə məxsus olan miflərin (söy- ləmələrin) toplusu. 2. Dünya qavrayışının xüsusi forması. «Mifologiya» bu mənasında paradiqmatik aspektdə götürülən «mif» anlayışına yaxın, hətta eyni mənadadır. Dünyanın mifoloji mənzərəsi (dünya modeli – S.R.) miflərin toplusu olan «mifologiya» və mif-təhkiyə ilə məzmun planının ifadə planına münasibəti nisbətində əlaqələnir. 3. Mifləri və mifoloji sistemləri öyrənən elmi fənn 59 . Deyilənlərin axarında görürük ki, paradiqmatik mənada götürülən «mif» və «mifologiya», demək olar ki, eyni anlamı ifadə edir. Başqa sözlə, oğuzların qavrayıb obrazlaşdırdıqları dünyanın şüurdakı modeli olan «oğuz mifi» və «oğuz mifologiyası» eyni anlamdadır. Şüurdakı modelin sintaqmatik gerçəkləşməsi olan sözlü mətn – təhkiyə mənasında olan «mif» ilə həmin mif-təhkiyələrin toplusu olan «mifologiya»nın mənaları biri-biri ilə kəsişsə də, eyni deyildir. Şüurda olan mifoloji dünya modeli söz kodu vasitəsi ilə «mif- mətn»də reallaşır. Bu «mif-mətn» öz daxili məzmunu etibarilə dünya modelini özündə ehtiva edən sintaqmatik sistemdir. Bu «mif- mətn»lərin cəmindən toplu halına gələn «mifologiya» da sistemdir. Lakin o, hər hansı etnik-mədəni ənənənin miflərini vahid münasibətlər sistemində birləşdirən sistemdir. Burada təkin ümumiyə münasibəti var. Ümumi təklərdən təşkil olunduğu, tək ümuminin əlamətlərini daşıdığı halda, (damla dəniz suyunun keyfiyyətlərinə malik olsa da, heç vaxt dənizi əvəz edə bilmədiyi kimi) tək (mif-mətn) də heç vaxt ümuminin (miflərin sistemi olan mifologiyanın) ekvivalenti ola bilmir. Bu halda sintaqmatik «mif» 59 Байбурин А.К. Мифология / Свод этнографических понятий и терминов. Вып. 4. Москва: Наука, с. 80 56 və onların toplusu olan «mifologiya» ifadə planları nisbətində olub, məzmun planı olan «mif-dünya modelinin» müxtəlif təzahür-ifadə səviyyələrini təşkil edir. Başqa sözlə, «mif-sintaqm» və «mifologiya-sintaqm» öz aralarında vahid məzmunun ifadələnməsinin fərqli pillələri nisbətindədir. Qeyd edək ki, bu universal sxemin «oğuz mifi» və «oğuz mi- fologiyası» anlayışlarına tətbiqi xüsusi əsaslandırma tələb edir. Əks halda, əldə olunan nəticələr mexaniki yanaşmanın məhsulu ola bilər. Çünki paradiqmatik «oğuz mifi» anlayışı «Oğuz kağan» mifində bir sintaqmatik reallıq (sözlü təhkiyə mətni) kimi mövcuddur. Təbii ki, bu sintaqmatik mətn realığından «oğuz dünya modeli» avtomatik hasil olur. Çünki əvvəlki tədqiqatlarımızda apardığımız ümumiləşdirməyə görə, «mif bir tərəfdən düşüncə vahidi, mifopoetik təfəkkürün işi, qavrayış, obrazlaşdırma üsulu, simvollaşdırma, yaxud V.N. Toporovun dediyi kimi, «dünya təəssüratı, dünyanı onunla əlaqə prosesində yaşantı» 60 , dünya duyumudur. O biri yandan isə mif düşüncə hadisəsi olan dünya modelinin müxtəlif mətnlərdə reallaşmasıdır. Bu mənada, şüurda modelləşən dünya «ikinci modelləşdirici sistemlərdə», yəni «dilin əsasında (birinci sistem) yaranan» və «əlavə olaraq xüsusi tipli ikinci struktur alan» 61 işarələr sistemlərində – mətnlərdə maddiləşir. Bu mətnlərin çeşidi genişdir: mifopoetik çağın dünyanı qlobal qatlardan qavrayan sözlü təhkiyə mətnləri – kosmoqonik, etnoqonik və təqvim mifləri, ritual və mərasimlər, ictimai təsisatlar, maddi mədəniyyət abidələri, ibtidai incəsənət və s. Başqa sözlə, dünya modeli dil, hərəkət, jest, naxış, ictimai ierarxiya və s. kodlarla ifadə olunaraq gerçəkləşdirdiyi obyekti 60 Топоров В.Н. О ритуале. Введение в проблематику. Архаи- ческий ритуал в фольклорных и раннелитературных памятниках (сб. ст.). Москва: Наука, 1988, с. 9 61 Труды по знаковым системам. Вып. 2, Тарту: 1965, с. 6 57 işarələrin düzümündən ibarət «mətnə» çevirir 62 . V.V.İvanov və V.N.Toporov yazırlar ki, dünya modeli insan davranışının müxtəlif formalarında və bu davranışın nəticələrində gerçəkləşir və «hər hansı belə gerçəkləşmə mətn adlanır» 63 . Beləliklə, «Oğuz kağan» mifi sintaqmatik təhkiyə mətni kimi bütün hallarda paradiqmatik «oğuz mifinin» – oğuz dünya modelinin söz kodu vasitəsi ilə reallaşmış mətn hadisəsidir. Sintaqmatik «Oğuz (kağan) mifi» varsa, demək «oğuz» adı ilə işarələnən dünya modeli – şüurda mövcud olan təsəvvürlər sistemi avtomatik olaraq vardır. Oğuz dünya modeli gerçəkliyi qavrayışın xüsusi formasıdır və o, özünün bu mənasında həm də «oğuz mifologiyasıdır». Paradiqmatik «mif» və gerçəkliyin xüsusi qavrayış forması olan «mifologiya» yaxın, hətta eyni anlayışlardır. Başqa sözlə, sintaqmatik «oğuz mifi» «Oğuz kağan» sözlü təhkiyə mətninin simasında paradiqmatik «oğuz mifinin» varlığını, o da öz növbəsində onunla eynimənalı olan «oğuz mifologiyasının» varlığını məntiqi olaraq şərtləndirir. Lakin «oğuz mifologiyası» anlayışının təhkiyə mətnlərinin – mifoloji hekayətlərin toplusu mə- nasında elmi dövriyyəyə daxil edilməsi əsaslandırma tələb edir. Çünki bunun üçün öncə mətnlərin (təklərin) birləşməsindən əmələ gələn sistemi (ümumini) bərpa etmək lazımdır. Həmin bərpa həm də «oğuz mifologiyasının» «türk mifologiyasının» diferensial-sinxron ekvivalenti (yandaşı), yaxud diferensial-diaxron paradiqması (törəməsi) olduğunu aydınlaşdıra bilər. «Oğuz mifi» anlayışı haqqında apardığımız araşdırmaların monoqrafik nəticələrində daim təkmilləşdirmə yolu ilə təsbit 62 Rzаsоy S. Nizаmi pоeziyаsı: Mif-Tаrix kоnteksti. Bаkı: Аğrıdаğ, 2003, s. 13-14 63 Иванов Вяч. Вс., Топоров В.Н. Славянские языковые модели- рующие семиотические системы (древний период). Москва: Наука, 1965, с. 7 Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|