Ministrligi
Bap. Konstitutsiya –insan huqıq ha’m erkinliklerin belgilep beriwshi
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1. Bap. Konstitutsiya –insan huqıq ha’m erkinliklerin belgilep beriwshi
tiykarg’ı nızamı. 1.1. O’zbekistan Respublikası puqaralarının’ Konstitutsiyalıq huqıq ha’m erkinlikleri. O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinda bekkemlengen puxaralard ı n`
n ı zam ald ı nda ten`ligi insan huqıqları uliwma dun`ya ju`zlik deklaratsiyasi talaplar ı na tol ı q juwap beredi. Haqiyqattanda konstitutsiyal ı q huqıq barl ı q ma`mleketlerdin` puxaralar ı o`z-
ara dosl ı q qar ı m qatnas tiykar ı nda insan huqıqların qorg`aw za`ru`rligin, sanamizg`a sin`diredi. Sonnan kelip sh ı qqan jag`dayd ı O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyas ı nda barl ı q adam milletinen ha`m sociall ı q sh
ı g` ı s ı na qaramastan huqıqları ten` degen ideya bekkem o`z orn ı na iye. Puxara eger tek o`zinin` shaxsiy ma`pin ta`miyinlew ushın ha`reket etse, yaki waziypalard ı um
t ı p, basqalar ma`pine ziyan jetkizse, onin` aqibeti n ı zams ı zl ı qqa al ı p keledi. Sonın`ushın barl ı q puxaralar bir-birine hu`rmet penen qatnasta bolsa ja`miyette t ı n ı sh ı l ı q ha`m alg`a ilgerilewshilik bolad ı . Puxaralıq degende - shaxstın` belgili bir ma`mleket penen o`z-ara siyasiy huqıqiy baylanısın belgileydi, bunda shaxstın` huqıq ha`m erkinlikleri ma`mleket ta`repinen qorg`aladi, sonın` ushın o`z na`wbetinde shaxs ha`m ja`miyet ma`mleket ma`plerinen kelip shıg`ıp, belgili waziypalardin` orinlaniwin o`z moynina aladi. Konstitutsiya O`zbekstan Respublikasinin` pu`tin aymag`inda bir Puxaralıqti ja`riya etken. Puxaralıqqa qabil etiw, o`zgertiw ha`m joq etiw tiykarlari ha`r bir ma`mlekettin` Konstitutsiyasi Puxaralıq haqqindag` inizamlari ha`m basqada nizamshiliq aktleri tiykarinda a`melge asiriladi. O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasi 21-statiyasinin` 3-punktinde «Qaraqalpaqstan Respublikasinin` puxarasi bir waqitta
O`zbekstan Respublikasinin` puxarasi bolıp tabiladi» dep bekkemlengen. 1992 jil 2-iyulde qabil aling`an O`zbekstan Respublikasinin` «Puqaraliq haqqindag`i»
8
nizami O`zbekstanda Puxaralıqqa qabil aliw, og`an iye boliw ha`m Puxaralıqti toqtatiw ta`rtibin belgileydi. O`zbekstan respublikasi o`z aymag`inda da, onin` sirtinda da puxaralarin huqıqiy qorg`aw ha`m olarg`a qa`wenderlik ko`rsetiwde kepillik beredi. Tuwilg`an waqitta ata-anasi O`zbekstan Respublikasinin` puxarasi bolg`an bolsa, O`zbekstan respublikasinin` aymag`inda yamasa sirtta tuwilg`an boliwina qaramastan O`zbekstan respublikasinin` puxarasi esaplanadi. Ata anasi belgisiz bolg`an ha`m O`zbekstan aymag`inda jasap atirg`an bala O`zbekistan Respublikasi puxarasi esaplanadi. Nizam O`zbekstan respublikasi puxaralig`ina iye boliwdin` to`mendegi tiykarlarin belgilep bergen. 1. Tuwilg`anda, 2. O`zbekstan respublikasi puxaralig`ina qabil etiliwi na`tiyjesinde 3. O`zbekstan respublikasinin` xaliq araliq sha`rtnamalarinda na`zerde tutilg`an tiykarlari boyinsha. 4. Usi nizamda na`zerde tutilg`an basqa tiykarlar boyinsha. O`zbekstan respublikasinin` puxaralig`ina kiriw ushınnizam ta`repinen ayirim sha`rtler qoyilg`an. 1. Shet el puxaralig`inan shig`iw, 2. Son`g`i 5 jil dawaminda respublika aymag`inda jasag`an bolsa, 3. O`zbekstan Konstitutsiyasin moyinlasa ha`m og`an a`meliy juwap berse h.t.b. O’zbekstan Respublikası puqaralarının’ huqıq ha’m erkinlikleri, O’zbekstan Respublikası Konstitutsiyasına muwapıq to’mendegi toparlarg’a bo’linedi: A) Jekke huqıq ha’m erkinlikler; B) Siyasiy huqıqlar; S) Sotsial-ekonomika huqıqlar; Puqaralardın’ jeke huqıqına en` birinshi ret insannın` jasaw huqıqı kiredi. O`zbekistan Respublikası Konstitutsiyasının` 24-stat`yasında «Jasaw huqıqı ha`r bir adamnın` ajıralmas ta`bibiy huqıqı bolıp tabıladı. Og`an qol qatıw awır jınayat
9
bolıp esaplanadı» dep ko`rsetilgen. Ha`mmemizge belgili ha`r bir insannın` jasaw huqıqıonın` ta`biyi huqıqı esaplanadı. Usı bag`darda Respublikamızda bir qansha ilajlar a`melge asırılmaqta. Mısalı: O`zbekstan Respublikasında jaza dizimin liberallastırıw ilajları, O`zbekstan Respublikası Prezidentinin` «A`piw etiw» boyınsha ha`r jılı qabıl etilip atırg`an amnistiya haqqındag`ı qararları bunın` ayqın da`liyli bola aladı. O`zbekstan Respublikası Konstitutsiyanın` 25-stat`yasında «Ha`r bir adam erkinlik ha`m jekke qol qatılmaslıq huqıqına iye. Nızamg`a tiykarlanbay turıp hesh kim qamaqqa alınbaydı yamasa qamaqta saqlanbaydı»-dep belgilengen. Ha`zirgi waqıtta adamlardı qıynaw, qullıqta saqlaw, ayawsız ku`sh jumsawdın`, ar-namısına tiyiwdin` zamanago`y ko`rinisi adam sawdası bolıp tabıladı. Bul tek ma`mleket ishindegi mashqala emes, al du`n`ya ju`zlik mashqala esaplanadı. Xalıqaralıq ekspertlerdin` anıqlawınsha adam sawdasınan tusken dun`ya juzlik da`ra`mat 9,5 milliard AQSh dolların quraydı. Adam sawdasının` qurbanlarının` ko`bshiligin hayallar menen balalar quraydı eken 1 .
ko`ship o`tiw, qol qatılmaslıq huqıqı, sır saqlaw erkinligi, hujdan erkiligi, oy-pikir, so`z ha`m isenim erkinligi kiredi. Insan huqıqları uliwma du`n`ya ju`zlik Deklaratsiyasi (1948-jil) 3-stat`yada ha`r bir
insannin` jasaw,
erkinlik huqıqları bekkemlengen.Konstitutsiyalardi jasaw huqıqinin` ja`riya qiliniwi ma`mleket ta`repinen oni qorg`aw ku`shli mexanizm jaratiliwinin` talap etiliwi. Bular tek jinayatshiliqtin` aldin aliw yaki jinayatqa qarsi gu`resiw na`tiyjesinde huqıqti qorg`aw jag`dayi emes, ba`lkim sotsialliq tarawda da insan o`mirin ta`miyinlewdi o`z ishine aliwi kerek. Ma`mleketimizde analiq ha`m balaliqqa u`lken itibar berilmekte.Insan haqqinda g`amhorliq qiliw onin` du`n`yag`a keliwinen aldiniraq baslanadi. Bunin` ushınbir qatar da`stu`rler islep shig`ilip, olardin` bas maqseti balalar o`liminin` aldin aliw, insan ekologiyasin jaqsilaw fizikaliq ha`m deni saw a`wladti
1 Г.Юлдашева., А.Б.Гулимов Инсан ҳуқықлары дүнья жузлик деклорациясына түсиндирме. Ташкент-2008ж. 10
ta`rbiyalaw ushınsotsialliq sha`rayatlar jaratiw, analiq ha`m balaliqtin` jaqsi turmis sha`rayati ushınza`ru`r bolg`an jag`daylarg`a tiykarlardi jaratip beriwdi na`zerde tutadi.
Jas a`wladti fizikaliq jaqtan deni saw etip ta`rbiyalag`ani ushın«sog`lam avlod uchun» ordeninin` sho`lkemlestiriliwi ol analiqti ha`m balaliqti qorg`awda ayriqsha xizmet etken insanlardi og`an ilayiq ekenligin na`zerde tutqanlig`in misal etip ko`rsetse boladı. O`zbekstan Respublikası Konstitutsiyanın` 25-stat`yasında «Ha`r bir adam erkinlik ha`m jeke qol qatimasliq huqıqina iye»-depko’rsetilgen. Nizamg`a tiykarlanbay turip, hesh kim qamaqqa alinbaydi yamasa qamaqta saqlanbaydi delingen. Insan erkinligi ha`m shaxsiy jag`dayinin` buziliwi ha`r bir shaxstın` sudqa shag`im etiliwi ha`mde buzilg`anhuqıqların qayta tiklew ha`m onin` talaplarin qanaatlandiriw huqıqin keltirip shig`aradi. O`zbekstan Respublikası Konstitutsiyanın` 26- stat`yasında sudta ja`riyaliliq joli menen qaramag`ansha, ayibi nizamli ta`rtipte aniqlabag`ansha, jinayat islewde ayiplang`an ha`r bir adam ayipsiz dep esaplanadi. Bunda og`an o`zin qorg`aw ushın barliq mu`mkinshilikler ta`miyinlenedi. Hesh kim qiynawlarg`a, ku`sh jumsawg`a , basqa da ayawsiz ha`reketke yamasa adamnin` ar namisina tiyetug`in mu`na`sebetke duwshar bolmaydi. O`zinin` kelisimisiz heshkim meditsinaliq yamasa ilimiy ta`jiriybelerge tartilmaydi delingen. Eger huqıqti qorg`awshi uyimlar ayiplaw ushınjeterli da`lliyllerdi toplay almasa, ol jag`dayda shaxs ayipsiz dep tabiliwi kerek. O`zbekstan Respublikası Konstitutsiyanın` 27- stat`yasında Ha`r bir adam o`zinin` ar-namisina ha`m adamgershiligine qol qatiwdan, o`zinin` jeke turmisina aralasiwdan qorg`aniwg`a haqili, o`zinin` turaq jayinin` qol qatimaslig`i huqıqina iye. Nizam menen na`zerde tutilg`an jag`daydan ha`m ta`repten basqa payitlarda hesh kim turaq jayg`a kiriwge, onda tintiw ju`rgiziwge yamasa ko`zden 11
o`tkeriwge, xat alisiw ha`m telefon arqali so`ylesiw qupiyasin buziwg`a haqili emes, dep aytilg`an. Ha`r bir insan o`zinin` ja`miyette tutqan ornin saqlawg`a ha`reket etedi. O`zbekstanda puxaralardin` ko`ship ju`riw huqıqı kepillestirilgen. O`zbekstan Respublikası Konstitutsiyanın` 28- stat`yasında O`zbekstan Respublikasinin` puxarasi nizam menen belgilengen sheklewlerden tisqari jag`daylarda respublika aymag`inda erkin ju`riwge, O`zbekstan Respublikasina kiriwge ha`m onnan shıg`ıp ketiwge haqili, delingen. Ma`mleketten shıg`ıp ketiw hu`jjetleri puxaralardin` jasaw jerindegi ishki isler basqarmalari ta`repinen ra`smiylestiriledi. O`zbekstan puxaralarinin` belgili shaxsiy huqıqları qatarina oy-pikir, so`z ha`m isenim erkinligi huqıqı kiredi. O`zbekstan Respublikası Konstitutsiyanın` 29- stat`yasında Ha`r bir adam oy-pikir, so`z ha`m isenim erkinligine iye. Ha`r bir adam ha`zirgi Konstitutsiyaliq du`zimge qarsi bag`darlang`aninan tisqari ha`m nizamdi belgilengen basqa sheklewlerden tisqari ha`r qanday ma`limlemeni izlestiriwge, aliwg`a ha`m taratiwg`a haqili. Pikirler erkinligi ha`m olardi bildiriw erkinligi ma`mleket yamasa basqa da qupiya da`liyller boyinsha nizam menen shekleniwi mu`mkin. O`zbekstan Respublikası Konstitutsiyanın` 30-stat`yasında O`zbekstan Respublikasinin` barliq ma`mleketlik uyimlari, ja`miyetlik birlespeleri ha`m ha`meldar adamlari puxaralarg`a o`zlerinin` huqıqlarına ja`ne ma`plerine baylanisli hu`jjetler, sheshimler h.t.b. da materiallar menen tanisiw mu`mkinshiligin ta`miyinlewge minnetli. O`zbekstan Respublikası Konstitutsiyanın` 31-stat`yasında Hujdan erkinligi ha`mme ushın kepillestiriledi. Ha`r bir adam ha`r qanday dinge iseniwge yamasa hesh qaysisina isenbewge haqili. Diniy ko`z qaraslardi ma`jbu`riy tu`rde tan`iwg`a jol qoyilmaydi, delinedi.
Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|