MiRZƏ ŞƏFİ ŞƏrq qərb araşdirmalarinda
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nəzakət Əliyeva
- Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında
Nəzakət Əliyeva 18 üzündə xoşbəxt olmağa çalışmalıdır. Cənnəti bu dünyada axtarmaq lazımdır, xoşbəxtlik göylərdə deyildir.... O bu barədə çoxlu qısa kəlamlar, aforizmlər yazır. Şairin qənaətinə görə, bu cür şeirlər xalqa asanlıqla çatır, onların qəlbinə tez təsir edir və çox yaşayır. Mirzə Şəfinin hətta ayrı–ayrı din formalarının mahiyyətini eyniləşdirilməsi belə onun düşmənləri olan mollaların xüsusi nifrətinə səbəb olurdu. Mirzə Şəfinin bədii yaradıcılığı, onun əsərlərində irəli sürdüyü ictimai-fəlsəfi ideyalar xalqımızın mədə- niyyət tarixində xüsusi yer tutur. Şairin yaşadığı dövrdə həmin ideyalar bütün köhnə cəmiyyətə, onun həyat tərzi və geri qalmış görüşlərinə qarşı çevrilmişdi. 1 O dövrdə köhnə cəmiyyətə, islam dini və şəriət qaydalarına qarşı az adam belə açıq, cəsarətlə çıxış edə bilərdi. Buna görə Mirzə Şəfi müəyyən mənada tək idi. Lakin onun hər halda M.F.Axundov kimi bir ardıcılı da var idi. Mirzə Şəfi öz ədəbi fəaliyyəti ilə Azərbaycanda bütün sonrakı ictimai fikrin inkişafına verdiyi güclü təkanın nəticələrini görə bilmədi. Lakin onun ideyaları getdikcə yayıldı. M.F.Axundov, H.B.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir və başqa ədib, mütəfəkkirləri- miz tərəfindən davam və inkişaf etdirildi. Yaradıcı insanların, elm adamlarının tərcümeyi- halı yalnız onların deyil, bütövlükdə mənsub olduqları xalqın mədəni-siyasi həyatı ilə şərtlənir; t ərcümeyi- _________________________ 1. Bax. A.A., «Mirza Şafi ili Bodenştedt», İzdatelğstvo AQU, Baku, 1940 Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 19 halda hər şey–nöqtə, vergül də düz olmalıdır. Bu deyilənlər əsasında Gəncə müdriki Mirzə Şəfi Vazehin həyatını nəzərdən keçirmək maariflənmiş ağıl sahiblərinin vəzifəsidir. Onu da deyək ki, Vazehin həyatı XX əsrdə daha çox araşdırılmış, az və çox dərəcədə öyrənilmişdir. Buna baxmayaraq, yenə də diqqətdən yayınan bir - birinə zidd fikirlər örtülü qalmışdır. Almaniyalı Fridrix Bodenştedt ziddiyət yaradan kiçik faktları mürəkkəbləşdirmişdir. Sovet məkanında tədqiqatçılar gəncəli şairin irsinin ona məxsus olduğunu müəyyənləşdirərkən hissə qapanıb onu plagiatr adlandırmışlar... Kiçik faktların birində isə deyilir ki, Gəncənin işğalından xeyli sonra Mirzə Şəfi Vazeh Cavad xanın qızı Püstəbəyimlə birlikdə İrana getməmişdir. A.A.Bakıxanov yazır: “Üçkilsə (Eçmiədzin) yaxınlığında Qırxbulaq adlı yerdə ruslar Abbas Mirzəni məğlub etdi. Bu zaman sədri - əzəm Mirzə Şəfi İrəvan qalasına gedib Məmmədxanı cürbəcür nəsihətlərlə İran dövlətinə tərəfdar etdi ” 1 . Bu zaman onun 32-33 yaşı var idi. Bu kiçik fakt sayılsa da, Vazehin həyatına işıq salır: ermənilərin satqınlığı ilə 1826 – cı ilin sonlarında İrəvana gələn rus qoşunlarına qarşı Cavad xanın böyük oğlu Uğurlu ağa qəhrəmancasına vuruşurdu və bu çar əsgərlərini qorxuya salmışdı. Onu bu mübarizədən çəkindirməyə çalışan Qriboyedov “Uğurlu ağa, zərərin yarısından qayıtmaq xeyirli olar” 1 – deyə yazmışdır. Bir neçə ədəbi - tədqiqat əsərlərində Ə.Ə.Səidzadə yazır ki: “Mirzə Şəfi gah Mirzə Məhəmməd Şəfi, gah da Mirzə Əhməd Şəfi” deyiminə Nəzakət Əliyeva 20 rast gəlirik. Bu da məlumdur ki, Mirzə Şəfi ilk əsərlərində özünü “Mühəmməd Şəfi də adlandırmışdır”. Başqa bir mənbədən isə məlum olur ki, Mirzə Şəfi ata-babası tərəfdən Mühəmməddir, əslən gəncəlidir. Mübahisə doğurmayan bir fakt da ondan ibarətdir ki, Vazehin atası Kərbəlayi Sadıq Cavad xan sarayında sayılıb – seçilən bənna (memar) idi və onun böyük oğlu Əbdüləli (Əli) atasının yolu ilə getmiş, kiçik oğlu Şəfi oxuyub – yazmağa meyl etdiyinə görə dindar ata onu Şah Abbas məscidində mədrəsəyə vermişdir. Deyilənə görə onun müəllimi dini elmləri mükəmməl bilən, “Qurani – Kərim”i bəlağətlə əzbər oxuyan Molla Hüseyn Pişnamaz (1783-1859) balaca Şəfini açıq fikirli olduğuna görə danlar, suallarını cavabsız qoyar, amma cəza verməzdi. O, cəzanı uşağı qorxudub kütləşdirən əməl sayırdı. Lakin sinifdə müəllimlə şagird arasındakı mübahisə Şəfinin mədrəsədən qaçma- sını tezləşdirmişdir. A.Barje yazır ki,: “Gəncə mədrəsəsinin ruhaniləri gənc Şəfinin fikrindəki dəyişikliyi gördükdə ona dərs verməkdən imtina etdilər. ... Şairin yaradıcılığında ruhaniliyə qarşı nifrətin ... oyanması bununla bağlıdır ...” 1 Mədrəsədən çıxdıqdan sonra məscid küncündə xəttatlıq edən Şəfi Hacı Abdulla ilə rastlaşır. Hacı Abdulla onun açıqfikirli olduğunu bildikdə himayəsinə götürür. 1823 – 1824 – cü ildə Gəncəyə gələn, soykökü dərinliyi _______________________ 1.A.S.Qriboedov. «Qore ot uma», Pisğma i zapiski. Baku, 1989, str. 250 Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 21 ilə Nizami yurduna bağlı olan tacir Hacı. 1. Abdulla (...-1831) uzun müddət İranda yaşamış və Bağdadda ingilis işğalına qarşı azadlıq istəyən heyrəndiş dərvişlərin aksiyasına qoşulmuşdur. Hacı Abdulla bunu özünün əsas əqidəsi saymış və bir sufi kimi müəllimi Seyid Əttara sadiq qalmışdır. Hacı Abdulla Mirzə Şəfinin həyatında xüsusi rol oynamış vəfatı zamanı varidatının müəyyən bir hissəsinin ona verilməsini də vəsiyyət etmişdir. Bir məlumata görə Hacı Abdulla Mirzə Şəfini Cavad xanın qızı Püstəxanımın yanında onun var –dövlətini siyahıya alan vəzifəyə təyin olunmasına kömək etmiş və buna görə ona “Mirzə” adı verilmişdir. “Mirzə” adı ilə A.Berje səhvə yol vermişdir: O, “Mirzə”ni xan qızının “məktub daşıyan”ı, poçtalyon kimi izah etmişdir. A.Berje “Mirzə”nin mənasını başa düşməmişdi ... Mirzə Şəfinin şəxsi həyatı barədə elə bir sənəd bilmirik. Onun vəfatından sonra vəsiyyətnaməsi də olmayıb. Tiflis gimnaziyasının kiçik müəllimi Mirzə Şəfi subay olmuşdur. Aradan bir il keçdikdən sonra, təsadüfən gəncəli Seyid Nisə Seyid Yəhya qızı Mirzə Şəfinin öldüyünü eşidir və Qafqaz təhsil naziri Uvarova ərizə göndərir. Vazehin arvadı olduğunu və buna görə ona təqaüd verilməsinə razılıq istəyir. Seyid Nisənin bu ərizəsi Gəncə şəriət məhkəməsinə göndərilir. 12 oktyabr 1853-cü ildə ərizəyə belə bir cavab alınmışdır: “Tiflis gimnaziyasının müəllimi, mərhum Mirzə Şəfi Kərbəlayı Sadıq oğlu Vazehin ____________________________________________________ 1.A.A.Bakıxanov “Gülüstani-İrəm”. Bakı, 1951, səh.193 Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|