42
falakdin ortuq, anda fazlu rif’at; va maxzane uchradi, durlari kavokib
gavharlaridin raxshandaroq; va gulshane yo‘luqti, gullari sipehr axtaridin
duraxshandaroq; harimi atrofi el ayog‘i yetmakdin masun va ajnosi g‘aroyibi
g‘ayr ilgi tegmakdin ma’mun. Ammo maxzanining yiloni xunxor va gulshanining
tikani behaddu shumor. Xaylga keldikim, hamonoki, bu yilonlar neshi nashtaridin
tab’ ahli xiradmandlari bu maxzandin bahra topmay o‘tupturlar va ko‘ngulga
andoq evruldikim, go‘yo bu tikanlar sarzanishi zararidin nazm xayli
guldastabandlari bu gulshandin bazm tuzgucha gul iliklay olmay yo‘l tutubdurlar.
Shu tariqa, badiiy ijoddagi ikki tillilik XIV asrdan XX asrgacha davom etdi.
Darhaqiqat, o‘zbek tilining lug‘at tarkibida maishiy hayot, kasb-hunar,
adabiyot-san’at, hayvonot dunyosi, o‘simliklar, qishloq xo‘jaligi,
tabiat hodisalari
va boshqa sohalarga oid tojikcha so‘zlar uchraydi. Masalan, anor, bahor, lagan,
paypoq, go‘sht, g‘isht, sho‘r, pardoz singari. Shuningdek, tojikcha -xona, -parvar, -
furush, -parast, -noma, -xon, -paz, -bon, -boz, -goh, -shunos, -vash(mahvash), -
poya, -zor, -don, no-, be- kabi so‘z yasovchi qo‘shimchalar tilimizda keng
qo‘llaniladi va yangi so‘zlar hosil qilishda ishtirok etib kelmoqda. Masalan,
oshxona, xalqparvar, bog‘bon, kuldon, noo‘rin, beomon, taomnoma, olmozor
va
hakazo. Bundan tashqari, eski va hozirgi o‘zbek adabiy tilida tojikcha izofalar ham
saqlangan: Sebi Samarqand, anori Xo‘jand (Bobur); Bog‘i shamol, Mozori Ko‘hna
(Joy nomlari), nuqtai nazar, guli surx, zaboni forsiy, bog‘i bo‘ston.
O‘zbek tilidan ham o‘z navbatida, tojik tiliga uzoq vaqtlardan beri ko‘pgina
so‘z va iboralar, so‘z yasovchi, shakl yasovchi qo‘shimchalar o‘zlashgan:
tagin
-
shahzoda (Firdavsiy, “Shohnoma”),
choriq
– choriq,
oyoq kiyimi,
qora qat
(barbaris), to‘p - to‘p, yuz boshi, qaychi, yorlig‘, ayoqchi – soqiy, qoshuq, surtma –
chana, -chi, -cha, -dosh, -gina, -roq, -siz, -lik kabi
7
.
Turkiy tilga oid so‘zlarning qardosh bo‘lmagan xalqlar tiliga o‘zlashgani,
ular rivojiga ta’siri to‘g‘risidagi dastlabki ma’lumotni Mahmud Koshg‘ariyning
“Devonu lug‘otit turk” asarida uchratamiz. Shu o‘rinda bir necha misollarga
murojaat qilsak:
7
Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. - М., 1975. - С. 46-49.