Mübariz Süleymanlı
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
42 ehkamların müasirləşdirilməsi yolunda nəzəri və əməli səylərinin nəticələrini sosial-mədəni həyata tətbiq etməyə çalışırdı. Yusuf Akçuraya görə dünyadakı müsəlmanlardan bir islam birliyi meydana gətirilməsi fikri və fəaliyyəti hesab edilən islamçılıq də osmanlılıq kimi Avropa çıxışlıdır. Osmanlı imperatorluğunda osmanlılıq fikrinin zəifləməsin- dən sonra, Əbdüləziz dövründə başlamışdır. Avropa siyasət yazarları buna panislamizm də demişlər. Əbdülhəmid, panis- lamizmi fikir halından fəal bir hərəkat halına gətirmişdir. Sarayda, cəmiyyət həyatında, təhsildə və xarici siyasətdə islamçılığa yer verilmişdir. Bundan başqa müsəlman ölkə- lərində də geniş bir panislamçı təbliğata başlanılmışdır (89, s. 7). Üç fikir cərəyanından bəhs edən Ziya Göyalp isə yazır ki, islamlaşmaq fikrinin yayıcısı və müdafiəçisi “Sırat-ı Müstakim”, “Sebil-ür- Reşat”, türkləşmək fikrini yayan isə “Türk yurdu” dərgiləridir. Diqqət etsək görə bilərik ki, bu üç cərəyan da eyni ehtiyacdan doğmuşdur (103, s. 7-8). Ə.Ağa- oğlu avropalıların uydurduğu “panislamizm” ideyasının müsəlmanlar arasında rus və Avropa qaragüruhçularının təsvir və təsəvvür etdikləri şəkildə mövcudluğunu tamamilə inkar edirdi. Onun fikrincə: “Ümumiyyətlə, belə bir cərəyan müsəlmanlar arasında yoxdur. Panislamizm Avropa siya- sətçiləri və qəzetçiləri tərəfindən icad edilən bir uydurmadır” (18 , s. 156). H.Baykara isə belə bir məqamı xüsusilə vur- ğulayır ki, Azərbaycan istiqlal mübarizəsinin “panislamizm” və ya “pantürkizm” ilə heç bir ideoloji əlaqəsi yoxdur. Hər bir demokratik respublikada olduğu kimi vaxtı ilə Azər- baycanda da belə partiyalar olmuşdur (94, s. 12). Nə qədər fərqli fikirlər olsa belə, istər müsbət, istərsə də mənfi mənalar verilmiş panislamizm hərəkatının mövcud- luğu tarixi faktdır. Belə ki, “islamiyyətin keçmiş əzəmətini bərpa etmək” istiqamətindəki fəaliyyətin genişlənməsi nəti- 43 cəsində, panislamizm yalnız sonralar daha çox siyasi xarak- ter kəsb etməyə başlamışdır. Bəzi tədqiqatçılar tərəfindən dini- siyasi ideologiya adlandırılan panislamizmin müəs- sisləri və təbliğçiləri (xüsusilə, şeyx Cəmaləddin əl-Əfqani) Məkkədə ümummüsəlman qurultayı çağırmaq yolunda geniş dairədə fəaliyyət göstərmişlər. Bu müsəlman qurultayının son məqsədi ümumdünya müsəlmanlarının dini-siyasi birli- yini nəzərdə tutsa da, ilk məqsəd olaraq bütün müsəlman ərəbləri birləşdirib, “qüdrətli müsəlman Ərəb dövlətini yaratmağ”ı və müstəmləkəçilərə qarşı vahid cəbhədə müsəl- manları birləşdirməyi nəzərdə tuturdu. Müsəlman dünyasının xəlifəsi sayılan Osmanlı sultanı Əbdülhəmid əslində panisla- mizmin tərəfdarı olsa da, bəzi siyasi səbəblər üzündən (o, bu zaman osmanlıçılıq siyasətini yeridirdi) ərəb xüsusiyyətlərini bariz şəkildə özündə birləşdirən panislamizmin tərəfdarı olmadı və Məkkədə “ittihadi-islamiyyə” qurultayının çağırıl- masını pozdu. Lakin Əbdülhəmid bu hərəkata qoşulmağı, onun idarə edilməsini öz əlinə almağı və bu hərəkatdan Osmanlı imperiyasının siyasi məqsədləri üçün istifadə etməyi qərara aldı. Elə bu məqsədlə də o, panislamistlərin ideya rəhbəri Şeyx Cəmaləddini İstanbula dəvət etdi. Artıq dağılmaqda olan Osmanlı imperiyasının nüfuzunu müsəlman xalqlarının nəzərində artırmaq məqsədi ilə “bütün dünya müsəlmanlarının xəlifəsi” Sultan Əbdülhəmidin də- vətinə cavab olaraq 1892-ci ilin sentyabrında İstanbula gələn Cəmaləddin Əfqanini orada “İttihadi-islam” cəmiyyətini təsis edir. Bu cəmiyyətin məqsədi müsəlmanlar arasında mövcud olan dini ixtilafları, xüsusilə də şiə-sünni ixtilaflarını aradan götürmək və onları müstəmləkə təzyiqinə qarşı vahid cəbhədə birləşdirmək idi. Əbdülhəmid bunun üçün müxtəlif müsəlman ölkələrinin yüzlərcə üləmasına, ruhanisinə yazılı şəkildə müraciət etmiş, onları ittihada çağırmışdır (59, s. 133). 44 Beləliklə, XIX əsrin 90-cı illərindən etibarən panisla- mizm sultan Türkiyəsinin siyasəti zəminində daha geniş ölçüdə yayılmağa başlayır. Artıq XX əsrin başlanğıcından etibarən Əbdülhəmid panislamizmin ilk ideya istiqamətini Osmanlı imperiyasının siyasi məqsədləri mövqeyindən müəyyən qədər dəyişdirə bilir və panislamizmin bir çox təbliğçilərini özünün siyasi agentlərinə çevirməyə müyəssər olur. Heç şübhəsiz, bu da səbəbsiz deyildi. Belə ki, istər Avropa dövlətləri, istər Rusiyanın rəsmi dairələri, habelə bu ölkələrin mətbuatı müsəlman şərqində baş verən ümumi intibaha, milli- mədəni yüksəlişə, azadlıq hərəkatına düşmən kəsilmiş, hər cür həmrəylik, ittifaq və ittihadı xristian alə- minə qarşı çevrilmiş siyasi təhlükə kimi qiymətləndirmiş, onun gələcəkdə nə kimi ictimai-siyasi nəticələr doğura biləcəyi ehtimalına qarşı əvvəlcədən təsirli tədbirlər və vasitələr axtarıb tapmışlar. Avropa imperialistləri, rus çariz- mi, habelə onların ideoloqları “müsəlmanlığın hücumu”, “canlanmış müsəlman ruhunun xristian dövlətlərinin həyati mənafeyi üçün təhlükə törətməsi”, “ümumdünya müsəlman- larının ittihad edib qüvvətli müsəlman dövləti olan Türkiyə ilə yaxınlaşması və bütün dünya müsəlmanlarının Türkiyə padşahına – xəlifəyə sadiqliyi əsasında Sarı dənizdən Aralıq dənizinə qədər olan bir ərazidə ümumi müsəlman dövləti yaratmaq xəyalına düşmələri” və müsəlmanların bütün xristian dövlətləri üçün ciddi təhlükə yaratması” və s. kimi əsassız, böhtançı, riyakar iddialar irəli sürürdülər. Bu iddia- lardan məqsəd xalqları, millətləri bir-birinə qarşı salışdır- maq, müstəmləkə və asılı ölkə xalqlarının azadlıq hərəka- tının qarşısını almaq, müstəmləkə zülmünü əbədiləşdirmək, zəif inkişaf etmiş ölkələr, xalqlar hesabına yeni-yeni torpaq- lar əldə etmək idi. Azərbaycandakı dini islahatçılıq təşəbbüslərinin hansı mənbədən qaynaqlandığını öyrənmək baxımından deyilməli- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|