Mübariz Süleymanlı
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
48 ehtiva edən sünni-şiə uzlaşmasını nəzərə almaları, dolayısı ilə Əfqani tərzi bir panislamizm idi (134, s. 53-54). Ə.Ağaoğlunun fransız mətbuatında yer almış düşüncə- lərinin təməlində də C.Əfqani ideyaları dayanırdı. Bunu həm tarixi hadisələrin xronologiyası, həm Ə.Ağaoğlunun özü, həm də demək olar ki, bütün tədqiqatçılar təsdiqləməkdə- dirlər. Məhz belə bir modern düşüncənin daşıyıcısı olduğu üçündür ki, Ə.Topçubaşovun redaktorluğu ilə çıxan “Kaspi” qəzetində məktəblərin inkişaf etdirilməsi, müsəlmanların sivil- mülki xidmətlərdə vəzifə alması, Muğan çöllərinin is- lah edilərək kəndlilərin torpaqsızlıq probleminin həll edil- məsi kimi məsələlərdə islahatçılıq fəaliyyətinin önündə getmişdir. “Kaspi”nin tədricən rus yazarlarını da yardıma dəvət edərək və Rusiya ictimai rəyinin dəstəyini almağa çalı- şaraq Rusiyadakı bütün müsəlmanların haqlarının müdafiəçi- si kimi tanınmasında da Ə.Ağaoğlunu xidməti danılmazdır. Hesab edirik ki, dini və milli cərəyanların, o cümlədən islahatçılıq meyllərinin Azərbaycandakı təzahürlərinin elmi təhlili üçün mövzuya daha geniş kontekstdə baxılmalıdır. Çünki fikrimizcə, C.Əfqani ideyalarının mahiyyətinə varma- dan və Osmanlı dövləti daxilindəki siyasi təmayülləri nəzər- dən keçirmədən mövzunun obyektiv şərhi verilə bilməz. Bu mənada, təbii ki, Osmanlı sultanı ilə ittihadçıların münasi- bətlərinə də aydınlıq gətirilməlidir. Fikrimizi sübut etmək üçün sadəcə bir fakta diqqət yetirmək kifayətdir ki, XX əsrin əvvəllərində panislamist və pantürkist kimi tanınan Ə.Ağa- oğlu və Ə.Hüseynzadə sonralar ittihadçıların öncül simala- rına çevrilmişdilər. Bir də, Azərbaycandakı türkçülük hərə- k atı nə qədər İsmayıl bəy Qaspıralının fikirlərindən güc almışdısa, islamçılıq cərəyanı da o qədər C.Əfqani ideya- larından bəhrələnmişdi. Panislamizm və pantürkçülüyün yayılmasında almanların maraqlı olduğuna dair tədqiqatlarda kifayət qədər faktlara 49 rast gəlinməkdədir. Məsələn, Ufuk Özcan yazır ki, “Pantür- kizm Türk- Alman ittifaqının bəhrələrindən biridir. Savaş sırasında almanlar Berlində öz adlarından Rusiya türklərin- dən ibarət geniş bir kadr heyəti yetişdirirkən, bunun müqa- bilində Ağaoğlu, Akçura, Hüseynzadə Əli kimi pantürkistlər Osmanlı rəhbərlərinin təklifi ilə Avropa ölkələrində təbliğati fəaliyyətə girişdilər” (119, s. 145-146). J.M.Landaunun tədqiqatlarında da belə bir fakt diqqəti çəkir ki, Almaniya səfiri Von Vangenheim, Sədrəzəmə Türkiyənin şərqindəki sərhəd dəyişiklikləri üçün söz verir. Sədrəzəmə göndərilən 6 avqust 1914- cü il tarixli gizli bir məktubda bu tarixdən 4 gün öncə müttəfiqlər arasında imzalanan gizli anlaşmanı nəzərdə tutaraq bunları söyləyir: “Almaniya Rusiyadakı müsəlman ünsürlərlə təmas saxlaya bilmək məqsədilə Türkiyənin şərq sərhədinin düzənlənməsi üçün üzərinə düşən səyi yerinə yetirir” (109, s. 79- 80). Buradan da açıqca göründüyü kimi, almanlar həm Rusiyanı zəiflətmək, həm də Orta Asiyanın zənginliyindən bir şeylər qopara bilmək üçün pantürkçülük və panislamizmdən istifadə edirlər. Lakin pantürkçülüyün sadəcə Orta Asiyadakı alman imperialistlərinin planlarını gizləyən və alman təbliğatının bir aləti olmaqdan o yana getməyən bir təşəbbüs şəklində təqdim etmək də doğru ol- mazdı. Almanların, Rusiyaya qarşı (savaşda Osmanlının on- larla birlikdə olacağı halda) Qafqaz və Türküstanın qurtu- luşunu təmin edəcəklərinə dair Ənvərə söz vermələri variantı daha ağlabatandır. Çünki türk mənşəli müsəlmanların üzə- rin də durulması bir təsadüf kimi görünmür. Bu müraciətdə panislamçılıq və pantürkçülük ağıllı surətdə birləşdirilirdi. İstər panislamizmə, istərsə də panturanizmə verdiyi dəs- təyi ilə Almaniya daha böyük siyasi məqsədlər güdmüşdür. Ümumiyyətlə, XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın xarici siyasətinin iki alternativ təməl strategiya üzərində qurulma- sına dair faktlar (119, s. 84) tədqiq etdiyimiz mövzuya daha 50 geniş aspektlərdən baxmaq imkanı verir. Almaniyanın ilk strateji məqsədi Berlin-Bağdad dəmir yolundan istifadə edə- rək Osmanlı İmperatorluğu üzərindən Ərəbistan və Bəsrəyə, buradan da Hindistana yetişmək idi. Almaniyanın bu siyasəti panislamizmə verilən dəstəyin mahiyyətinə açıqlıq gətirir. Lakin İngiltərənin Ərəbistan yarımadası üzərində qəti surətdə nəzarət etməsi Almaniyanı başqa bir strategiyaya vadar etmişdir. Belə ki, ikinci hədəf Qafqaz və Xəzər dənizi üzərindən Orta Asiyaya və Hindistana çıxış qazanmaq idi. Bu nöqtədə Almaniya Osmanlı dövləti vasitəsilə pantür- kizmə dəstək vermişdir. Mənafelərini Berlin-Bağdad yolu üzərində təmin edə bilməyən Almaniya pantürkizm təbli- ğatından yararlanaraq Berlin-Buxara yolunu sınamaq qərarı- na gəlmişdi. Heç şübhəsiz, panislamizm və pantürkçülüklə bağlı yu- xa rıda sözügedən siyasətlərə Çar Rusiyası da biganə qal- mırdı. Bu sahədə görülən tədbirlərə bir nümunə olaraq deyə bilərik ki, Daxili işlər nazirliyi tərəfindən Azərbaycan dilin- də gündəlik qəzetin – “Şərqi-Rus”un nəşrinə icazə verilmə- sinin “sirri”ni başa düşmək üçün mülki hissə üzrə Qafqaz- dakı Baş idarənin Daxili işlər nazirliyinə yazdığı 28 oktyabr 1902- ci il tarixli məktubun məzmunu səciyyəvidir (59, s. 31- 32) . Qərəzli mahiyyətli məktubun məqsədi də təsdiqləyir ki, həmin dövrdə geniş miqyas almaqda olan islamçılıq təma- yül lərinin qarşısını almaq üçün çarizm müxtəlif tədbirlərə əl atmışdır. Aydındır ki, islamiyyət əsrlərdən bəri müsəlman cəmiyyətində güclü təsirə malik olmuşdur. Lakin “islamçı- lıq” adıyla bir düşüncə cərəyanı olaraq ortaya çıxdığı zaman artıq məqsəd və funksiyası çox fərqli idi. XX əsrin əvvəllə- rinin fikir cərəyanları arasında islamçılıq digərlərinə nisbətən çox əlverişli şərtlərə sahib idi. Çünki hər şeydən öncə Os- man lı imperatorluğunun mövcudluq səbəbi, təməl fəlsəfəsi, iqtidarının qaynağı islamiyyətə söykənməkdə idi. Padşah Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|