Pedaqoji texnologiyalar
“Dünyanı nizama peşəkar salar,
Hər nizam peşədən, hünərdən olar”.
Əvhədi Marağalı
Son zamanlar bir sıra pedaqoji tədqiqatlarda texnologiyalar haqqında çox yazılır və bağça təcrübəsində, bir çox qabaqcıl Tərbiyəçilərin təcrübəsində onlardan istifadə olunduğu göstərilir. Lakin məsələni daha da konkretləşdirməyə gəldikdə, bu sahədə bir sıra qaranlıq məsələlərin olması və fikir ayrılıqları üzə çıxır. Bu da ən çox texnologiya anlayışının metodika anlayışı ilə eyniləşdirilməsində, sırf metodik məsələləri texnoloji proseslər kimi təqdim etməkdə, ya da pedaqoji texnologiyaları həddindən artıq şişirtməklə və onu yeni bir tapıntı–“kəşf” kimi izah etməkdə özünü göstərir. Əvvəlcə texnologiya sözünün leksik mənasına diqqət yetirək.
Texnologiya – iki yunan sözü olan “techne” (sənət, ustalıq, bacarıq) və logiya (elm) sözlərinin birləşməsindən olub, istehsalat prosesində hazır məhsul almaq üçün işlədilən xammal, material və ya yarımfabrikatların emalı, hazırlanması, aqreqat halının, xassələrinin, formasının dəyişdirilməsi metodlarının məcmusu, xammal, material və ya yarımfabrikata müvafiq istehsalat alətləri ilə təsir göstərmə üsulları haqqında elmdir.
Bəs onda pedaqoji texnologiya nədir, onu necə xarakterizə etmək mümkündür?
Qeyd edək ki, keçmiş sovet pedaqogikalarında pedaqogikanın texnologiya ilə əlaqələndirilməsi ilk növbədə görkəmli pedaqoq A.S.Makarenkonun adı ilə bağlıdır. Makarenko hələ ötən əsrin 30-cu illərində pedaqoji texnologiyalar haqqında fikir söyləmiş və onun bəzi xüsusiyyətlərini göstərmişdir. A.S.Makarenko özünün məşhur “Pedaqoji poema” adlı əsərində yazırdı ki, bizim pedaqogikamızda aparıcı rolu mənəvi nəsihət məntiqi oynadığından texnoloji məntiq əsas yer tutmamış və buna görə də pedaqoji istehsalın ən mühüm şöbələri olan texnoloji proses, əməliyyatların qeyd olunması, müxtəlif konstruktor ləvazimatlarının tətbiqi, normallaşdırma, nəzarət, buraxılış, keyfiyyətə nəzarət və saf-çürük etmə kimi əməliyyatlar aparılmır.
Pedaqogikada pedaqoji prosesin tədqiqatçılar tərəfindən kütləvi tətqiqi keçən əsrin 60-cı illərinin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu ilk növbədə Amerika və Avropa ölkələrində bağça islahatlarının aparılması ilə əlaqədar olmuşdur. Bu sahədə bir çox Amerika və Avropa alimləri: C.Korell, B.Blum, D.Vrunner, Q.Seys, Y.Koskarellin, rus pedaqoqları: P.Y.Qalpern, N.F.Talizina, N.Landa, Y.K.Babanski, P.M.Erdniyev, V.S.Kukuşin, V.P.Bespalko, Azərbaycan pedaqoqlarından N.M.Kazımov, B.A.Əhmədov, Ə.X.Paşayev, F.A.Rüstəmov və b. göstərmək olar. Bu tədqiqatçılar pedaqoji texnologiyaların izahında ayrı-ayrılıqda təlim texnologiyaları, tərbiyə texnologiyaları anlayışlarını izah etməklə yanaşı, pedaqoji texnologiya anlayışının da mahiyyətini aydınlaşdırmışlar.
A.Mehrabov, Ə.Abbasov, Z.Zeynalov, R.Həsənov tərəfindən yazılan “Pedaqoji texnologiyalar” vəsaitində pedaqoji texnologiyalar, təhsil, tədris, tərbiyə və s. texnologiyaların sistemli kombinasiyası kimi xarakterizə olunur. Burada yazılır: “Pedaqoji texnologiya mahiyyət etibarı ilə təlim-tərbiyə prosesinin layihələndirilməsinin sistemli metodu kimi səciyyələndirilir”.
Hazırda pedaqoji texnologiya Tərbiyəçinin pedaqoji məsələlərinin həllinə yönəlmiş ardıcıl, qarşılıqlı əlaqəli hərəkətlər sistemi kimi, yaxud əvvəlcədən planlaşdırılmış pedaqoji prosesin planlı şəkildə və ardıcıl olaraq təcrübədən keçirilməsi, reallaşması kimi qəbul edilir.
Bu izahatda göründüyü kimi pedaqoji texnologiyalar pedaqoji prosesin sistemli, ardıcıl və planlaşdırılmış elə bir hissəsidir ki, burada ardıcıl və qarşılıqlı əlaqəli hərəkət sistemi, dinamik ardıcıllıq vardır. Bu prosesdə Tərbiyəçi və uşaqlərin (tələbələrin) qarşılıqlı fəaliyyəti ilə bir və ya bir neçə təlim-tərbiyə işi həyata keçirilir ki, bu da müəyyən üsul və vasitələrin köməyi ilə reallaşır.
Lakin qeyd edək ki, pedaqoji ədəbiyyatlarda pedaqoji texnologiyalar haqqında fərqli yanaşmalar, fikirlər də az deyildir. Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1. Pedaqoji texnologiyalar dedikdə yalnız təlim texnologiyaları nəzərdə tutulur.
2. Pedaqoji texnologiyalar dedikdə Tərbiyəçinin texnoloji cəhətdən işləyib hazırlamış olduğu metodlar, priyomlar sistemi və tərbiyə metodları nəzərdə tutulur.
Pedaqoji texnologiya haqqında irəli sürülən bu baxışların təhlili göstərir ki, problemə yanaşmada yeniliklər, fərqli fikirlər olsa da, bəzi müəlliflər təlim-tərbiyə metodlarını da pedaqoji texnologiya kimi şərh etmiş və bununla pedaqoji texnologiya anlayışını metodika anlayışı ilə eyniləşdirmişlər. Bu da pedaqoji texnologiya anlayışının izahında müəyyən çətinliklərin olmasından irəli gəlir. Bizcə, yalnız respublikamızda deyil, keçmiş ittifaqın bir çox yerlərində 1980-1990-cı illərdə yazılmış pedaqogika üzrə dərslik və məşğələ vəsaitlərinin xeyli qismində “pedaqoji texnologiya” termininə və onun izahına rast gəlinməməsi də məhz texnologiya ilə metodika anlayışlarına eyni nöqteyi-nəzərdən yanaşma ilə bağlı olmuşdur. Lakin məsələnin mahiyyətinə dlərindən fikir verdikdə görünür ki, “metodika”–təlim-tərbiyə prosesində metod və vasitələrin cəmi, uşaqlərin təlim-tərbiyə olunması yollarının toplusu, məcmusundan ibarətdir. Təlim metodları isə “təlim mərhələlərinə uyğun olaraq Tərbiyəçinin rəhbərliyi altında uşaqlərin müəyyən biliklərə, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmələri, tərbiyə olunmaları və inkişaf etmələri yollarıdır.
“Tərbiyə metodları müəyyən olunmuş keyfiyyətləri uşaqlərdə tərbiyə etmək məqsədilə onların şüuruna, iradəsinə, hisslərinə, davranışına təsir göstərmək üçün nizama salınmış fəaliyyətdir”, “tərbiyənin vəzifələrinə çatmaq üçün tərbiyəçinin (valideynin, Tərbiyəçinin) istifadə etdiyi yol və vasitələr, üsullar sistemidir”.
Pedaqoji texnologiyalarda isə bunlardan fərqli xüsusiyyətlər, cəhətlər vardır. Belə ki, pedaqoji texnologiyalar konkret götürülmüş hər hansı bir təlim-tərbiyə işinin müəyyən sistem və ardıcıllıqla, kiçikdən-böyüyə, təhlildən-tərkibə doğru hərəkət, iş prosesi, təlim-tərbiyə prinsiplərinin ardıcıl olaraq həyata keçirilməsinə yönəlmiş xarici və daxili hərəkətlər toplusu kimi özünü göstərir.
Respublikamızın təhsil sistemində aparılan islahatlar, tətbiq olunan yeniliklər gənc nəslə vacib olan bir çox zəruri keyfiyyətlərin formalaşmasına geniş imkanlar yaradır. Bir sıra sosial keyfiyyətlər, biliyə yiyələnmə, müasir elmi-texniki yeniliklərdən baş çıxara bilmə və onlardan istifadə etmək bacarıqları, yaradıcılıq və öz qabiliyyətlərini həyata keçirə bilmək bacarıqları və s. bu baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Təcrübə və tədqiqatlar göstərir ki, XXI əsrdə yaşayan və fəaliyyət göstərən bugünkü bağçalilərin yeni dövrün tələbləri baxımından təlim və tərbiyə alması üçün ənənəvi təlim və onun metodları kifayətləndirici deyildir. Buna görə də dünyanın bir sıra qabaqcıl ölkələrinin müsbət təcrübəsini öyrənməklə fəal təlim metodlarından istifadə etmək və təlim prosesini fəallaşdırmaq, təlim və tərbiyə metodlarını yeniləşdirmək, uşaqlərdə fəallığın təmin edilməsinə yönələn fəal, intensiv iş formalarından istifadə etmək, yeni təlim-tərbiyə texnologiyalarına yiyələnmək və onları tətbiq edə bilmək olduqca vacibdir. Bunun üçün təlim prosesində aşağıdakı bir sıra məsələlərin nəzərə alınmasını zəruri hesab edirik:
təlim prosesində uşaqlərin Tərbiyəçilərlə tərəf-müqabil kimi iştirakına və Tərbiyəçi-uşaq əməkdaşlığına nail olunması, dərsin subyekt-subyekt əməkdaşlığı əsasında qurulması;
təlim prosesinin intensiv təşkili və uşaqlərin bütün məşğələ boyu fəallığı;
məşğələ zamanı problemli vəziyyətin–problem-situasiyanın yaradılması və bütün məşğələ müddətində uşaqlərin fikri fəallığının təmin edilməsi;
uşaqlərin təfəkkür müstəqilliyinə nail olunması, onların yeni bilikləri müstəqil öyrənməyə istiqamətləndirilməsi;
dərsdə əks-əlaqə metodundan geniş istifadə edilməsi, uşaqlərin daxili imkanlarının “oyadılmasına”, onların müstəqil axtarış vərdişlərinə yiyələnmələrinə nail olunması;
təlimin qruplar üzrə aparılmasının genişləndirilməsi və qruplarda fəal, işgüzar iqlimin yaradılması;
biliklərin tətbiqi üçün yaradıcı, əlverişli şəraitin yaradılması və s.
Bu xüsusiyyətlərin nəzərə alınması təlim prosesində bir sıra texnoloji əməliyyatların həyata keçirilməsi ilə sıx surətdə bağlıdır. Müasir təlim prosesini ənənəvi təlimdən fərqləndirən bu xüsusiyyətlər birbaşa uşaqlərin təfəkkürünə əsaslandığından biliklərin şüurlu mənimsənilməsini təmin edir və onların uzun müddət yadda qalmasına səbəb olur.
Yeni pedaqoji texnologiyaların tətbiqi təlimin məqsədlərindən çox asılıdır. Belə ki, təlimin nəticəsi onun hansı məqsədə yönəldiyi ilə sıx surətdə bağlı olduğundan hər bir Tərbiyəçi təlim-tərbiyə prosesində texnoloji prosesləri planlaşdırarkən ilk növbədə bu prosesdə hansı məqsədin olmasını aydın dərk etməli və bütün iş növlərinin həmin məqsədin reallaşmasına xidmət etməsinə çalışmalıdır.
Beləliklə, istər orta bağçalərdə, istərsə də ali tədris müəssisələrində təlim texnologiyası–tədris prosesinin təşkilati-metodik aləti kimi çıxış edir və bu prosesin həyata keçirilməsinin forma, metod, vasitə və yollarının xüsusiyyətlərini tam şəkildə müəyyənləşdirir. Başqa sözlə, təlim texnologiyası tədris komponentlərinin və strukturlarının məcmusundan ibarət olub, onun tam pedaqoji proses kimi həyata keçirilməsinin qarşılıqlı asılılığını və mexanizmini özündə birləşdirir.
Tədris prosesinin həyata keçirilməsi Tərbiyəçilər və uşaqlərin (tələblərinin) qarşılıqlı əlaqəsinin və əməkdaşlığının təşkili ilə sıx bağlıdır. Ümumi məqsədə yönəldilən bu əlaqə və əməkdaşlıq təlim texnologiyalarının aşağıdakı bir sıra istiqamətlərdə reallaşdırılmasını tələb edir:
Tərbiyəçilərin fəaliyyət texnologiyası;
uşaqlərin (tələbələrin) fəaliyyət texnologiyası;
ayrı-ayrı dərslərin (o cümlədən mühazirə və seminar məşğələlərinin) təşkili və həyata keçirilməsi texnologiyası;
laborator və praktik məşğələlərin hazırlanması və həyata keçirilməsi texnologiyası;
ali bağçalərdə kurs və buraxılış işlərinin (layihələrinin) hazırlanması və reallaşdırılması texnologiyası və s.
Təlim prosesində Tərbiyəçilərin uşaqlərlə (tələbələrlə) qarşılıqlı fəaliyyəti psixoloji-pedaqoji fəaliyyət kimi onun informasiyaları məqsədyönlü sistemləşdirməsi, məntiqi tamlığın yaranması üçün bir növ “özünü təşkil etməsi”, yəni daxili təşkilatçılığı, tədris prosesini idarə edə bilməsi və praktik fəaliyyətində aldığı nəticələrin necəliyi ilə xarakterizə edilir. Bu baxımdan Tərbiyəçinin fəaliyyət strukturunda aşağıdakı sistem və ardıcıllığın olması mühümdür:
tədris prosesinin iştirakçıları tərəfindən məqsədin aydın dərk olunması;
tədris prosesinin optimal variantının planlaşdırılması;
öyrədici kommunikativ fəaliyyətin təşkili;
Tərbiyəçilərin uşaqlərlə (tələbələrlə) fəaliyyət növlərinin, formalarının seçilməsi və onun təşkilinə nail olma;
başlıca arqumentlərə diqqətin yönəldilməsi;
nəzarət və qeydəalma.
Uşaqlərin (tələbələrin) tədris-idrak fəaliyyətinin düzgün təşkili olduqca vacibdir. Bununla bağlı uşaqlərin (tələbələrin) fəaliyyət xüsusiyyətləri aşağıdakı bir sıra komponentlərlə xarakterizə olunur:
Tərbiyəçi (mühazirəçi) tərəfindən verilən informasiyaların, məlumat və biliklərin passiv formada dinlənilməsi, qəbulu və qeydə alınması;
uşaqlərin (tələbələrin) fəal, müstəqil axtarışa qoşulması, informasiya və məlumatların müstəqil olaraq əldə edilməsi və onlardan yaradıcılıqla istifadə edilməsi;
biliklərin və informasiyaların Tərbiyəçi-uşaq (Tərbiyəçi-tələbə) qarşılıqlı əməkdaşlığında Tərbiyəçilər tərəfindən istiqamətləndirilmiş şəkildə axtarılması, tapılması və onlardan istifadə edilməsi.
Qeyd edək ki, tədris prosesində uşaqlərin (tələbələrin) tədris-idrak fəaliyyətinin təşkili və idarə olunması, fəaliyyətə stimullaşdırıcı ustanovkanın təşkili, öyrədici və inkişafetdirici fəaliyyət üçün şəraitin yaradılmasından çox asılıdır.
Digər bir asılılıq Tərbiyəçinin pedaqoji ustalığı, məharəti ilə bağlıdır. Belə ki, Tərbiyəçi yüksək peşəkarlığa, didaktik bacarıqlara, təlim-tərbiyənin nəzəri və praktik biliklərinə yiyələndikcə onun texnoloji proseslərə dair pedaqoji təfəkkürü də bir o qədər artır, genişlənir. Aparacağı dərsin, keçirəcəyi tərbiyəvi tədbirin ən xırda ünsürlərinə belə yaradıcı münasibət bəsləyir, onu bir növ “yaradır”, “qurur” və özünün yaradıcılığını üzə çıxarır. Onun başqa Tərbiyəçilərdən fərqli cəhətləri də, yaradıcı keyfiyyətə malik xüsusiyyətləri də məhz bu fərdi üslublarında, pedaqoji əməliyyatların həllində özünəməxsus texnologiyalarından istifadə etməsində, yəni “müəllif texnologiyaları”nda özünü göstərir.
Dostları ilə paylaş: |