MüƏLLİm peşƏkarliği və pedaqoji SƏRİŞTƏLİLİYİn müASİr problemləRİ

İnkişafetdirici təlim texnologiyaları
 
(L.S.Vıqotski, L.V.Zan-
kov, 
D.B.Elkonin,  V.V.Davıdov,  N.Kazımov,  B.Əhmədov, 
Ə.Əlizadə və b.) təlimin şagirdlərin gücüçatan çətinlik səviyyə-
sind
ə qurulması və inkişafı öz ardınca aparması ideyasını, 
proq-
ramlaşdırılmış  təlim  texnologiyaları
 
(P.Y.Qalpern,  L.E.Lında, 
A.M.Matyuşkin, N.F.Talızina və b.) proqram-laşdırılmış dərslik, 
EHM kimi xüsusi vasit
ələrin köməyi ilə  əvvəlcədən  işlənilmiş 
proqram üzr
ə müstəqil fərdi təlimi, 
problemli t
əlim texnologiyası
 
(T.V.Kudryavtsev,  A.M.Matyuşkin,  M.İ.Mahmutov, V.Okon, 
M.M.Mehdizad
ə,  B.A.Əhmədov) dərs problemlərinin həlli üzrə 
şagirdlərin müəllimin rəhbərliyi altında müstəqil axtarış fəaliyyə-
tinin t
əşkilini, 
qarşılıqlı təlim texnologiyası
 (P.Blonski, 
V.F.Şata-
lov, A.Tubelski) d
ərslərin bloklara birləşməsini, gün, həftə 
ərzində paralel öyrənilən tədris fənlərinin sayının azaldılmasını, 
didaktik vahidin böyüdülm
əsi texnologiyası 
qarşılıqlı təlim tex-
nologiyası  kimi  yaxın  fənlərin bir blokda birləşdirilməsini və 
f
ənlərin sayının azaldılmasını nəzərdə tutduğundan bunların ha-
mısında şagird fəallığı, onların təfəkkürünün inkişaf etdirilməsi 
ön
ə  çəkilirdi.  Şəxsiyyətyönümlü təlim və  fəal təlim konsep-
siyaları və texnologiyaları da bunlar kimi.  
Şəxsiyyətyönümlü təlim  texnologiyaları
  t
əlim prosesinin 
m
əhz  şagird  yönümlü  təşkil  edilməsini, təlimin məzmununu 
şagird şəxsiyyətinin formalaşdırılmasına istiqamətləndirilməsini, 

---

53 
y
əni,  şagirdlərə  təkcə  dərsin məzmununu mənimsətməklə  kifa-
y
ətlənilməməsini, onlarda bir sıra mənəvi keyfiyyətlərin forma-
laşdırılmasına nail olmağı nəzərdə tutur.  
F
əal təlim texnologiyaları
  (Z.Veysova v
ə b.) təlim prose-
sind
ə şagirdlərin hafizəsinə deyil, təfəkkürünə əsaslanmağı, yəni 
öyr
ənənlərin təfəkkürünün  inkişaf  etdirilməsini bir vəzifə  kimi 
qarşıya qoyur.  
Bu icmaldan sonra bel
ə bir suala cavab axtarmalı oluruq: 
m
əgər evrestik müsahibə  zamanı  şagirdlərin təfəkkürü  inkişaf 
etdirilmirdimi? Yaxud, problemli t
əlim  şagirdin  təfəkkürünə 
əsaslanmırdımı? Və ya təlimin başlıca funksiyalarından biri olan 
t
ərbiyəedici
 
funksiyanın  reallaşdırılması,  yaxud, 
t
əhsilin huma-
nistl
əşdirilməsi
texnologiyası  təlim prosesində  şəxsiyyətyönüm-
lüyünün t
əmin edilməsinə yönəldilmirdimi?  
Ənənəvi  adlandırdığımız  dərslərdə  bu gün tələb olunan 
s
əviyyədə  olmasa  da  bunların  elementləri  olmuşdur  və  vardır. 
H
ələ  vaxtilə  sinif dərs sisteminin elmi, pedaqoji və  metodik 
əsaslarını  işləyən Y.A.Komenski 1632–ci ildə  yazdığı  “Çex 
didak
tikası”, 1657–ci ildə daha da təkmilləşdirərək çap etdirdiyi 
v
ə bu gün də öz əhəmiyyətini saxlayan“Böyük didaktika” əsə-
rind
ə (11) dönə–dönə əvvəlcə ağılın inkişaf etdirilməsini, sonra 
is
ə alınmış biliklərin hafizədə möhkəmləndirilməsini, hər şeyin 
düşüncə, hafizə  və  dil  arasında  mütənasib bölünməsini tövsiyə 
edirdi. O h
əmçinin öyrədənlərin az öyrətməsi, öyrənənlərin çox 
öyr
ənməsi üsullarının axtarılıb tapılmasını zəruri hesab etmişdir. 
Bütün bunlar m
əhz təfəkkürün fəaliyyətinə  əsaslanan təlim 
deyilmi?  
Göründüyü kimi, d
ərs heç vaxt öz “yerində  saymamış” 
müxt
əlif vaxtlarda onun təkmilləşdirilməsi sahəsində xeyli işlər 
görülmüşdür. Yəni ənənəvi olaraq bir metodun və ya bir forma-
nın üzərində dayanılmamışdır. Göstərilən yeni texnologiyaların 
hamısında şagirdlərin fəallaşdırılması, onların məhsuldar fəaliy-
y
ətlə təmin olunması, sinifdə “əlində qələm, başında fikir olma-
yan”  şagirdlərin olmaması  bu  axtarışların  əsas xəttini təşkil 

---

54 
etmişdir.  Bu  baxımdan  bizəvvəlki  konsepsiyalarda  şagirdlərin 
t
əfəkkürünün  işlədilməsi  imkanlarının  olmadığına  “yox”  deyə 
bilm
ərik. 
T
əlim həmişə  fəallığa  əsaslanmışdır.  O,  qeyri-fəal ola 
bilm
əz. Əgər dərsdə sual-cavab, axtarıb-tapma, düşünmək, fikir-
l
əşmək, fəaliyyətə  qoşulma,  nəticə  çıxarma  vardırsa,  deməli 
f
əallıq  da  vardır.  Bunlar  yoxdursa  onu  heç  təlim  adlandırmaq 
düzgün deyildir.  
T
əlim prosesdir və bu proses məhz müəllim və şagirdlərin 
f
əallığına  əsaslanır.  Tərəflərdən heç olmazsa birinin fəallığı 
yoxdursa burada t
əlimdən söhbət gedə  bilməz. Buna görə  də 
“f
əal təlim”  istilahında  olan  “interaktivlik”,  yəni daxili fəallıq 
“
ənənəvi” adlandırdığımız dərslərdə də vardır.  
D
ərsdə  şagirdlərin təfəkkürünün fəallığına  nail  olmaq 
h
əmişə əsas məqsəd olmuşdur və bu gün də başlıca məqsəd ola-
raq qalır. İnteraktiv təlimə üstünlük verənlərin əsas kimi dəyər-
l
əndirdikləri daxili fəallığa nail olmaq, yəni öyrənənlərin