Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
edirlər ki, bu coğrafi təbəqə termininin taftologiyasıdır, yəni bir elmin mənası dəyişmədən onun adının müxtəlif formalarda sadəcə olaraq təkrarlanmasıdır. Coğrafi təbəqəyə ekvivalent olaraq çox tez-tez geosfera anlayışı işlədilir. Lakin coğrafi ədəbiyyatda bu termin ümumi mənada çoxdan işlədilir, daha doğrusu bizim planetimizi yaradan hər hansı konsentrik təbəqənin (atmosferi, hidrosferi, litosferi və s.) geosfer adlandırılması çoxdan qəbul olunmuşdur. A.Q. saçenko coğrafi təbəqəyə daha qısa və məqsədəuyğun sinonim kimi «epigeosfera» termini işlətməyi təklif edir. Bu isə öz növbəsində Brounovun irəli sürdüyü «yerin xarici təbəqəsi» anlayışına tamamilə uyğun gəlir. saçenko coğrafi təbəqə anlayışını izah edərək göstərir ki, coğrafi təbəqə Yerin xarici sferasını deyil atmosferin aşağı hissəsini əhatə edən daxili sferasını əks etdirir. Belə olduqda «yer kürəsi» «yer səthi» kimi anlayışlardan imtina etmək qarşıda durur. Çünki onda atmosfer «yer kürəsi» anlayışına daxil olmur, o görünən sərhəddə malik deyil, fəza boşluğunda tədricən seyrəkləşib yox olur. Yer səthindən söhbət getdikdə isə atmosferin xarici səthindən deyil, litosferin və hidrosferin səthi haqqında danışılır. A.A.Qriqoryev coğrafi təbəqənin yuxarı sərhəddini 20-25 km yüksəklikdə stratosferdən, ozon təbəqəsinin maksimum toplandığı sahədən bir qədər aşağı keçirir. Bu sərhəddən aşağı atmosferin quru və okean səthilə qarşılıqlı təsirdə olduğu, hava hərəkətinin müxtəlif formaları müşahidə edilir. Coğrafi təbəqənin aşağı qurtaracağını A.A.Qriqoryev ilk dəfə 100-120 km dərinlikdən keçirir. Lakin bir qədər sonra o, həmin sərhəddi yer səthinə yaxınlaşdırır. Bu məqsəd üçün coğrafi təbəqəyə orta qalınlığı 20 km qədər olan yalnız yer qabığını aid edir (quruda, dağlar altında onun qalınlığı 60-80 km olduğu halda, okean çökəklikləri altında isə 5-8 km qədər azalır). Qriqoryevin bu fikrilə D.L.Armand da razılaşır. Coğrafi təbəqənin qalınlığını S.V.Kalesnik (1955) bir qədər daraldır. Onun fikrincə Yerin coğrafi təbəqəsində troposfer, bütün hidrosfer, bütün üzvü aləm və litosferin üst hissəsi (4-5 km dərinliyədək), daha doğrusu çökmə süxur təbəqəsi birləşir. S.V.Kalesnikə görə coğrafi təbəqənin ümumi qalınlığı 30-35 km-dən artıq deyildir. Sonrakı işlərində S.V.Kalesnik coğrafi təbəqəyə yer qabığının hipergenez sferası adlanan üst hissəsini aid edir. Bu hissə öz növbəsində günəş istiliyinin, Behruz Melikov Behruz Melikov suyun, havanın və canlı orqanizmlərin təsiri altında fəal olaraq bir formadan başqasına çevrilir və durmadan inkişaf edir. S.V.Kalesnik bunun qalıqlığını bir neçə on və 100 metrlərlə hesablayır (maksimum 500-800 m). S.V.Kalesnikin bu fikrini təxminən .M.Zabelin və A.Q. saçenko da qəbul edirlər. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi təbəqənin aşağı sərhəddi barədə .M.Zabelin bir qədər başqa mövqe tutur. O, həmin sərhəddi canlı orqanizmlərin və suyun maye halında yayıldığı sahəyə gxörə, daha doğrusu 4-5 km dərinlikdən keçirməyi üstün tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, litosferdə yüksək təzyiq şəraitində 425 o
o - dək temperatur şəraitdə 3000 m-dən dərin sahələrdə, qüvvətli minerallaşmış (200 q/l-dən) su məhsulundan tapılan mikroorqanizmlər (anaerob şəraitdə yaşayan sulfat bərpa edici bakteriyalar) göstərilən dərinlikdə orqanizmin yaşaması və suyun maye halında qalması üçün şəraitin varlığını sübut edir. A.Q. saçenko coğrafi təbəqənin sərhəddini stratiosferin, daha doğrusu çökmə süxur sferasının aşağı qurtaracağı ilə keçirməyi məsləhət görür. Yer qabığının çökmə süxur təbəqəsi maqmatik təbəqədən fərqli olaraq, bütövlükdə coğrafi təbəqənin özünün məhsulu olub, orqanizmlərin, suyun və hava axınlarının və digər proseslərin bir başa fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir. 4-5 km dərinlikdə 100-150 o temperatur şəraitində hələlik metamorfikləşmiş çöküntülər müşahidə olunmur. Beləliklə 4-5 km dərinlikdə yer qabığının tərkibində və onun xüsusiyyətlərində çox vacib dəyişikliklər gedir. Belə ki, atmosfer elementləri 3-5 km dərinlikdə yox olur. Ondan dərində hava, maye, su, üzvü aləm və çöküntü süxurlar olmur və burada coğrafi təbəqəyə yad olan proseslər müşahidə edilir. Ə ksər tədqiqatçılar coğrafi təbəqənin yuxarı sərhəddini troposferlə stratosfer arasındakı keçid təbəqə olan tropopauzadan götürürlər. Atmosferin fiziki xüsusiyyətlərində baş verən əsas dəyişikliklər burada müşahidə edilir. Atmosferin aşağı, troposfer təbəqəsinin əsas xüsusiyyətləri litosfer və hidrosferlə qarşılıqlı təsirilə əlaqədardırlar. Bu qarşılıqlı təsir temperaturun, qalxan hava kütləsinin paylanmasına və bütün hava kütlələrinin troposferdə sirkulyasiyasına, həmçinin onun rütubətsaxlama və rütubət dövranına, bərk hissəciklərin (toz, duz və s.) Behruz Melikov Behruz Melikov toplanmasına səbəb olur. Burada hava kütlələri troposferin ən yuxarı sərhəddinədək bakteriyaları, sporları, bitki tozcuqlarını apara bilir.
Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|