Mühazirə kursu а з я р бай ж ан р е с публика

Qeyri ətalət hesablama sistemlərində hərəkət. İndi də mexanika qanunlarının qeyri ətalət hesablama sistemlərində necə ifadə olunduğunu araşdıraq. Bu məsələ mühüm praktiki əhəmiyətə malikdir. Məsələn, Günəşlə bağlı hesablama sistemində, Yerin səthindəki hər hansı nöqtə Yerin öz oxu və Günəşin ətrafinda fırlanma ilə əlaqədar olaraq mərkəzəqaçma təcilinə məruz qaldığından, Yerin səthi ilə bağlı olan hesablama sistemi qeyri ətalət hesablama sistemidir. Müəyyən şəraitdə bu qeyri ətalətliliyi nəzərə almamaq mümkün olsa da, bəzi praktiki məsələlərin həllində bu qeyri ətalətliliyi nəzərə almadan keçinmək olmaz. Belə ki, bir çox maşın və mexanizmlər reallıqda qeyri ətalət hesablama sistemlərində- təcillə hərəkət edən vaqonlarda, təyyarələrdə, kosmik gəmilərdə və s. işləyirlər.

Beləliklə, mexanikanın əsas qanunu olan Nyutonun ikinci qanununun ətalət hesablama sistemindən qeyri ətalət hesablama sisteminə keçid zamanı necə ifadə olunduğunu araşdıraq. Ayrılıqda iki hala baxacağıq: əvvəlcə qeyri ətalət sisteminin irəlləmə hərəkəti etdiyi sadə hala, sonra isə fırlanma hərəkəti edən hesablama sistemində mexanika qanunlarının formalarını necə dəyişdiyini müzakirə edək.

3. 
   Qeyri ətalət hesablama sisteminin irəliləmə hərəkəti etdiyi hal. Ətalət qüvvələri. Gündəlik həyatımızda hər birimiz avtobusun və ya metro qatarının tormozlanması zamanı hansısa qüvvənin bizi qabağa itələməsini hiss etmişik. Bu qüvvənin mənşəyini anlamaq üçün iki hesablama sisteminə baxaq: K ətalət sistemi və ona nəzərən ümumi halda zamandan
   

A
asılı olan 6.2).
^→ təcili ilə irəliləmə hərəkəti edən K^/ sistemi (şəkil

Fərz edək ki, r^→ və r^→
Şəkil 6.2


- m kütləli maddi nöqtənin uyğun olaraq

ətalət və qeyri ətalət hesablama sistemlərində radius-vektorları,

R(t)
^→ - isə K^/ hesablama sisteminin başlanğıcının K sisteminə
nəzərən radius-vektorudur.
K ətalət hesablama sistemində maddi nöqtənin hərəkət

tənliyi:

=

F
→
m a^{→ →}

burada F -baxılan maddi nöqtəyə digər cisimlər tərəfindən təsir edən yekun qüvvədir, a^→ =d² r^→ /dt² - maddi nöqtənin ətalət
sistemində təcilidir. K və K^/ sistemlərində maddi nöqtənin koordinatları və sürətləri bir biri ilə (6.1) və (6.5) ifədələri ilə əlaqədardırlar.
(6.5) bərabərliyinin hər iki tərəfini zamana görə bir də diferensiallasaq təcillər arasındakı əlaqəni alarıq

= +A
a^{→ →} a^→
_→ →
(6.7)
→

burada a -mütləq təcil, A -(переносное) köçürülmüş təcil, a^ - nisbi təcildir. a^→ -üçün alınmış ifadəni Nyutonun ikinci
qanununda yerinə qoyub onu aşağıdakı şəkildə yazaq

F

A
m a^→ = ^→ -m ^→ (6.8)

72

Göründüyü kimi qeyri ətalət hesablama sistemində hərəkət tənliyi ətalət sistemində Nyutonun ikinci qanunundan tənliyin
sağ tərəfində ^→ qüvvəsi ilə yanaşı əlavə -m ^→ həddinin olması
F A
ilə fərqlənir. Əgər _{→ →}
-m A = F _ətalət (6.9)

F
işarələməsi daxil etsək, onda qeyri ətalət hesablama sistemində hərəkət tənliyi adət etdiyimiz şəkil alar

F
m a^→ = ^→ +
→
^→ _ətalət (6.10)

Buradakı F _ətalət -əlavə həddi ətalət qüvvəsi, daha dəqiq desək