II. Avtogeneratorlar
1. Avtorəqs sistemləri.
Yüksək tezlikli harmonik rəqslərin alınması üçün istifadə olunan avtogeneratorların işini öyrənək. Belə generatorlarda gücləndirici element kimi elektron lampalarından, tranzistorlardan və digər oxşar qurğulardan, yük dövrəsi kimi isə toplu və ya paylanmış parametrli rəqs dövrələrindən istifadə olunur.
Avtogenerator stasionar rejimdə, generatorun özündə yaranan rəqslərlə oyadılan adi qeyri-xətti gücləndiricidir; rəqslərin, gücləndiricinin çıxışından onun girişinə, ötürülməsi əks rabitə dövrəsi ilə həyata keçirilir. Oyadıcı rəqslərin amplitud və fazası müəyyən şərtləri ödədikdə enerji nöqteyi nəzərindən avtogenerator özünü kənardan tə’sirlənən generator kimi aparır. Lakin öz-özünə oyanan generator əhəmiyyətli xüsusiyyətlərə malikdir. Stasionar rejimdə avtorəqslərin tezlik və amplitudası yalnız generatorun öz parametrləri ilə müəyyən edilir, kənardan tə'’irlənən generatorda isə tezlik və amplituda oyadıcıda müəyyən olunur. Bundan əlavə, öz-özünə oyanma halında avtogenerator buraxılarkən rəqslərin yaranma mexanizmi böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Buraxma anından stasionar vəziyyət tam qərarlaşana qədər rəqslərin artma prosesində avtogeneratorun işinin analizi yolu ilə göstərilən xüsusiyyətləri aydınlaşdırmaq mümkündür. Gedən prosesləri aşağıdakı kimi təsvir etmək olar. Buraxma anında avtogeneratorun rəqs dövrəsində, qida mənbəinin qoşulması, dövrələrin qapanması, elektrik fluktuasiyaları və s. nəticəsində, azad rəqslər yaranır. Əks rabitə nəticəsində bu başlanğıc rəqslər güclənirlər. Amplitudaların kiçik olduğu başlanğıc halda güclənmə, demək olar ki, xətti olur və dövrəyə xətti dövrə kimi baxmaq olar. Amplitudaların artması enerji cəhətdən onunla izah edilir ki, rəqsin bir dövrü ərzində gücləndirici yükə, bu müddət ərzində sərf ediləndən çox, enerji verir. Amplitudaların artması ilə qurğunun qeyrixəttiliyi (gücləndirici elementin volt-amper xarakteristikasının əyriliyi) başlanır və güclənmə azalır. Güclənmə, yalnız rəqslərin yükdə sönməsi kompensasiya olunduğu səviyyəyə qədər, azaldıqda amplitudaların artması dayanır. Bu halda gücləndiricinin bir dövr ərzində verdiyi enerji bu müddət ərzində yükdə sərf edilən gücə bərabər olur. Beləliklə rəqslərin sonuncu qərarlaşma mərhələsində dövrənin qeyrixəttiliyi əsas rol oynayır. Bu fakt nəzərə alınmazsa avtogeneratorun stasionar rejimdə parametrlərini tə’yin etmək mümkün olmaz.
İstənilən yüksək tezlikli rəqs avtogeneratorunu stasionar rejimdə şək.1.1-də göstərilən sxem kimi təsvir etmək olar, (burada generasiya tezliyidir).
Bu sxemdə avtogenerator üç - bir qeyri-xətti ətalətsiz və iki xətti, dördqütblünün birləşməsi kimi təsvir olunmuşdur. Qeyrixətti dördqütblü gücləndirici elementə (elektron lampası, tranzistor, klistron və s.), xətti dördqütblülərdən birincisi - avtogeneratorun rəqsi dövrəsinə, ikincisi isə - əks rabitə dövrəsinə uyğun gəlir. Avtogeneratorun belə təsviri xarici əks rabitəli sistemlər üçün doğrudur.
Daxili əks rabitəyə əsaslanan avtogeneratorlar ümumiləşdirilmiş sxemin bir qədər fərqli izahını tələb edirlər.
Gücləndirici element, yüksək harmonikaların zəifləməsini tə’min edən, selektiv dördqütblü ilə birgə, çıxışda harmonik gərginlik verən, qeyri-xətti gücləndirici təşkil edir.
Ümumi halda güclənmə həm tezlikdən (dördqütblünün seçiciliyinə görə), həm də amplitudadan (gücləndirici elementin qeyri-xəttiliyinə görə) asılı olur. Bu qurğunun güclənmə əmsalını kimi göstərək. Göründüyü kimi
. (1.1)
Generasiya tezliyi sabit olduqda ( =const) yalnız amplitudanın funksiyası olur.
Xətti əks rabitə dördqütblüsünün ötürmə əmsalı (bu əmsalı sadəcə olaraq əks rabitə əmsalı adlandırırlar) və kompleks amplitudalarının nisbəti kimi tapılır .
Lakin əks rabitə dördqütblüsünün çıxışından götürülən gərginliyi gücləndiricinin girişinə tə’sir edən gərginliyidir. Uyğun olaraq
. (1.2)
Bu ifadənin (1.1) münasibəti ilə müqayisəsindən görünür ki, avtogeneratorun stasionar iş rejimində (nə vaxt ki, yalnız kompleks amplitudalar üsulundan istiifadə etmək mümkün olur) və əmsalları qarışılıqlı əks kəmiyyətlər olurlar:
. (1.3)
X ətti dördqütblünün ötürmə əmsalı rəqslərin amplitudasından asılı olmadığı üçün (1.3) ifadəsinin köməyi ilə verilmiş üçün rəqslərin qərarlaşmış amplitudasını hesablamaq olar. Amplitudanın artması ilə azalaraq qiymətinə çatır və amplitudanın sonrakı artımı, əvvəl göstərildiyi kimi, dayanır. Bu şək.1.2 ilə izah edilir. Stasionar amplituda güclənmə əmsalının qrafiki ilə səviyyəsindən çəkilmiş horizontalların kəsişmə nöqtəsinin absisi kimi müəyyən edilir. Digər tərəfdən (1.3) ifadəsindən, verilmiş funksiyası üçün, müəyyən amplitudasını tə’min edən əks rabitə əmsalını hesablamaq üçün istifadə etmək olar.
Avtogeneratorun göstərilən ümumi xassələrini müəyyən etmək üçün nə gücləndirici elementin növünü, nə də avtogeneratorun sxemini dəqiqləşdirmək tələb olunmadı. Bu onunla izah olunur ki, biz avtogeneratorun yalnız stasionar iş rejiminə baxdıq. Rəqslərin yaranmasını, stasionar rejimin qərarlaşma mexanizmini öyrənmək üçün konkret elektron cihazından və avtogeneratorun konkret sxemindən başlamaq lazımdır.
Mə’lumatın ötürülməsi üçün istifadə olunan avtogeneratorlara qoyulan mühümm tələblərdən biri: hasil olunan rəqslər yüksək monoxromatikliyə malik olmalıdırlar (modulyasiya olmadıqda). Monoxromatikliyin pozulması (amplitudanın, tezliyin və ya fazanın parazit dəyişməsi kimi özünü biruzə verir) Radiorabitə kanalında maniənin yaranmasına səbəb ola bilər. Monoxromatiklik tələbi, həmçinin, avtorəqslərin tezliyinin stabilliyi tələbinidə özündə cəmləşdirir.
Dostları ilə paylaş: |