Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

ticarətdə biz iĢti- rakçılarm fərqli tipi ilə iĢ görməli oluruq. Zamin üçüncü Ģəxs kimi ya borclu 
Ģəxslər, ya da öhdəlikdlərini kreditor qarĢısmda yerinə yetirməyə qadir olmayan alıcı ilə iĢ aparır. 
Kredit zamanı bir qayda olaraq borc alan Ģəxsdə əlavə «zəmanət» - girov Ģəklində xiisusi təminat 
olur.
 
Ġqtisadi nöqteyi-nəzərdən zəmanətçi də zamin verən Ģəxs kimi heç nəyi vermir. Borc alan Ģəxs və 
ödəyici onlara zəmanətlərin təqdim olunması anmda ondan real dəyər almır və o baĢqasma görə də 
ödəniĢi həyata keçirəcəyinə zəmanət verir. 1984 cü il tarixli fransız Bank qanu- nundan alınan 
ifadəyə uyğun olaraq zamin kreditora (satıcıya) ödəniĢi həyata keçirməyə söz verir. Kredit zamanı 
söhbət məhdud dəyərin kre- dit alan Ģəxsin sərəncamma real Ģəkildə ötürülməsindən gedir.
 
Zəmanətdə kredit sövdələĢməsi «məqamı» əksini tapır. Əgər zamin borc alan Ģəxsə görə ödəniĢi 
həyata keçirərsə və borc alan Ģəxsin ona bu məbləği qaytaracağma ümid edərsə bu hal məhz o zaman 
meydana çıxır. ÖdəniĢ aktı və ödəniĢin məbləğinin qaytarılacağma ümid məhz özünə 
məxsus kreditləĢməni xatırladan təzahürdür.
 
Kredit əməliyyatları depozit və hesablaĢma əməliyyatları kimi böyük istehsalat qüvvəsinə 
malikdirlər. Kredit nəinki pul məbləği kimi, həm də kapital kimi də dövriyyə edir. Bu kreditin 
təbiətinə görə kredit əməliyyatmın kreditdan istifadə etməsini nəzərdə tutması deməkdir. Bu 
əməliyyatlar qaçılmaz Ģəkildə borc alan Ģəxsin təsərrüffatmda kreditora əksər hallarda güzəĢt olunan 
yeni dəyərin, gəlirin yarannıasma səbəb olmalıdırlar. Kredit əməliyyatları məhsulun istehsalı və 
dövriyyəsinin fasiləsizliyinə və sürtlənməsinə yardım edir.
 
Müasir bankın fəaliyyəti sadalanan ənənəvi əməliyyatlar ilə məh- dudlaĢmır. Bank digər 
əməliyyatları da yerinə yetirir. Onlara aĢağıdakı- ları Ģamil etmək mümkündür:
 
•
 
müştərilərin kassa xidməti; 
•
 
pul vəsaitlərinin, veksellərin, ödəniş və hesablaşma sənədlərinin inkassasiyası; 
•
 
əmanətlərə cəlb olunma və qiymətli metallann yerləşdirilməsi; 
•
 
xarici valyutanın alqısı və satışı (nağd və ya nağdsız formada); 
•
 
bank zəmanətlərinin verihnəsi. 
Bu beĢ əməliyyat depozit, hesablaĢma və kredit əməliyyatları ilə yanaĢı bank əməliyyatları statusu 
almıĢdır. Onları qanuna müvafiq olaraq yalmz banklar yerinə yetirə bilər.
 
Qeyri-bank kredit təĢkilatları növbəti hüquqlara malikdir:
 
•
 
klirinq hesablaşmalarını həyatcı keçirməyə; 
•
 
pul vəsaitlərinin inkassasiyası ilə məşğul olmağa; 
•
 
valyuta mübadiləsi iızrə əməliyyatları yerirıə yetirməyə; 
•
 
müştərilərin pul vəsaitlərini idarə etməyə. 
Artıq qeyd olunduğu kimi bank əməliyyatlanm yerinə yetirmək üçün müvafiq lisenziyaya malik 
olmaq lazımdır. Qeyri-qanuni lisenziya- sız fəaliyyətə görə «gizli piratlara» qarĢı maliyyə cərimələri 
tətbiq olu- nur, onun üçün qeyri-qanuni əməliyyat ilə məĢğul olan təĢkilatm ləğvinə qədər sanksiyalar 
qanuna daxil edilir.
 
Banklara qiymətli kağızlarm yerləĢdirilməsi, imzalanması, alıĢı, sa- tıĢı, qeydiyyatı və qorunması ilə 
məĢğul olnıağa icazə verilir. Lakin bu əməliyyatlar növbəti sövdələĢmələr kimi bank statusuna malik 
olmurlar:
 
1.öhdəliklərin pul Ģəklində yerinə yetirilməsini nəzərdə tutan za- minliyin üçüncü Ģəxsə görə 
verilməsi; 
2.üçüncü Ģəxsdən öhdəliklərin pul Ģəklində yerinə yetirilməsini tə- ləb etmək hüququnun əldə 
olunması; 
3.fiziki və hüquqi Ģəxslər ilə bağlanan müqaviləyə əsasən pul və- saitlərinin və digər əmlakın etibarlı 
Ģəkildə idarə olunması; 
4.qiymətli metallar və daĢ-qaĢla əməliyyatların həyata keçirilmə- 
si;
 
5.xüsusi otaqlarm və ya sənədlərin və dəyərli əĢyalarm qorunması üçün bu otaqlarda yerləĢən 
seyflərin fiziki və hüquqi Ģəxslərə icarəyə ve- rilməsi; 
6.lizinq əməliyyatları; 
7.məsləhətlərin verilməsi və infornıasiya xidmətlərinin göstərilməsi. 
Bu əməliyyatlar və sövdələĢmələr bankm icazəli Ģəkildə məĢğul olduğu əlavə fəaliyyət növləridir.
 
Qanun banklarm məĢğul ola bilmədikləri fəaliyyət növlərini də təyin edir. Onlara istehsalat, ticarət 
və sığorta fəaliyyəti də aid edilir. Bu cür qadağa bir sıra ölkələrin qanunvericiliyi iıçün səciyyəvidir.
 
KitabYurdu.az 
24
 

---

Banklar üçün istehsalat, ticarət və sığorta fəaliyyəti ilə məĢğul olmalarma qadağanm tətbiq edilməsi 
haqqmda məsələ heç bir Ģübhə doğurmur. Belə çıxır ki. bazarm bütün iĢtirakçıları praktiki olaraq 
bütün bank əməliyyatları ilə məĢğul ola bilər (bunun üçiın liseııziyaya malik ola bilər). Bu zamaıı 
bank əməliyyatları yalnız banklarm inhisarı deyildir. Onlar ilə sənayeçilər, tacirlər və sığortaçılar 
məĢğul ola bilər. Bu bazarın tamhiiquqlu subyektləri kimi çıxıĢ edən banklarm diskriminasiyası 
deyildirmi? TəĢəkkül tapnuĢ vəziyyət banklarm əhəmiyyətli maliyyə imkanlarma malik olaraq 
«qeyri-bank» fəaliyyətinin miıvafiq növünü inhisarlaĢdırmaları, mallarm və xidmətlərin bu və ya 
digər sektorunda sağlam rəqabətə zərər vurmaları ilə ələqadərdır.
 
Təcrübə nə kimi «reseptlər» təqdim edir?
 
1.Ġlk növbədə bankları digər təĢkilatlar ilə bərabərləĢdirmək la- zımdır. Onlar təĢkilatlara bank 
fəaliyyəti ilə məĢğul olmağı qadağan edərək, yəni bank əməliyyatlarmı yalnız bankm inhisarma 
çevirərək eyııi hüquqa malik olurlar. Son iyirmi il ərzində bank məhsulunu təklif edən subyektlərin 
bazarda meydana çıxması bank bazarım ciddi Ģəkildə təc- hiz edərək banklarm gəlirinin əhəmiyyətli 
Ģəkildə ixtisara düĢməsinə gə- tirib çıxarmıĢdır. Banklar «günəĢ altında yer axtarmağa», yəni bu Ģəra- 
itdə yaĢamaq yollarmı axtaıınağa məcburdurlar. Əlbəttə, banklar digər subyektlərə bank 
əməliyyatlarmı həyata keçirməyi qadağan etməklə ye- ni enerji mənbəyi aĢkar etmiĢ olurlar. Lakin 
qarĢı tərəf bunanla çətin razılaĢa bilər. Bu cür qanunu qəbul etmək mümkün olsa da, o yerinə 
yentiriləcəkmi? Subyektləri əvvəlki mövqelərə qaytarmaq qeyri-real he- sab olunur. Sərbəst pul 
vasitələrinə malik təĢkilatlara pul ssuadalarım verməyin qadağan edilməsi də onların kommersiya 
maraqlarmm təhqir olunmasma - müsbət tərəflərə malik olan rəqabətli mübarizənin qarĢısı- nm 
ahnmasma səbəb olacaqdır. 
2.Banklara istehsalat, ticarət və sığorta fəaliyyəti ilə məĢğul ol- mağa icazə verilməsi. Bu ciır 
vəziyyətdə nəyin baĢ verəcəyini, bankın necə bir təĢkilat olacağını, yəni bu halda bankm sözün əsl 
mənasmda bank olub-olmayacağım təsəvvür etmək çox çətindir. 
3. Banklara məhdud həddlərdə qeyri-bank əməliyyatları ilə məĢğ- ul olmaq imkanı verilməsi. Bəzi 
ölkələrdə bu yol ilə müsbət nailiyyətlər əldə edilmiĢdir. Məsələn, Fransada turizm xidməti sahəsində 
sığorta Ģir- kətləri ilə razılıq əldə olunmuĢdur. Bank qununu bankların tamhüquqlu sığortaçı kimi 
fəaliyyət göstərməsi hüququnu təsbit edir. Bunun üçün banklar turist agentlikləri ilə əməkdaĢlığa və 
turistlərin sığortalanması- na dair icazəni almalıdır. Qanun həmçinin banka səyahətlər iiçün malla- 
rın istehsalmı subsidiya etmək və onun agentlərinə artıq istehsal olun- muĢ malları satmaq və 
səyahətsevərlərə xidmətlər göstərmək imkanı ve- rir. ġübhəsiz olaraq sahibkarlıq fəaliyyətinin bu 
növlərinə dair icazəni almıĢ bank, bank fəaliyyətini nizamlayan ümumi tələblərə tabe olmaqda 
davam edir. Daha vacib bir Ģərt. Qanunvericilər bu cür əlavə qeyri-bank fəaliyyətinə dair iki 
məhdudiyyəti nəzərə alır. Birincisi, banklar mallarm və xidmətlərin bazarmda mövcud olan müvafiq 
sahədə sağlam rəqabətə zərər vurmamalıdırlar. Bununla əlaqədar olaraq onlar rəqabət haqqında hamı 
tərəfmdən qəbul olunmuĢ qanunvericiliyə bütünlüklə tabe olurlar. Ġkincisi, əlavə qeyri-bank 
fəaliyyəti xarakterinə görə məhz əsas fəaliyyə- tin əlavə, ciddi məhdud hissəsi olaraq qalmalıdırlar 
(Fransada fəaliyyət göstərən bank fəaliyyətinin nizamlanması Komitəsi bankların məqbul əlavə 
fəaliyyətinin 10% həddini müəyyən etmiĢdir).
 
Müasir banklarm fəaliyyəti nəinki əlavə qeyri-bank əməliyyatları ilə məĢğul olmamaqdan və 
qadağan olunmasından asılı olaraq fərqlə- nir, eləcə də onların qiymətli kağızlar bazarmda hansı 
dərəcədə fəaliyyət göstərməsindən, müəssisələrin kapitalmda iĢtirak etməyə icazə verilib- 
verilməməsindən asılı olaraq fərqlənir. «Banklar haqqmda qanunda» ilk növbədə bankm qiymətli 
kağızlar bazarmm tamhüquqlu iĢtirakçısı ol- masından - xüsusi səhmləri buraxmaq, satmaq hüququna 
malik olma- smdan bəhs edilir. O, artıq qeyd olunduğu kimi bütün bunlar ilə yanaĢı bu qiymətli 
kağızların yerləĢdirilməsini, imzalanmasmı, satıĢmı, qey- diyyatmı və qorunmasmı həyata keçirə 
bilər. Lakin misal üçün valyuta əməliyyatlarmm həyata keçirilməsi üçün o müvafiq lisenziya 
almalıdır.
 
Bir sıra ölkələrin qanunvericiliyinə əsasən (məsələn, indiyə kimi ABġ -da) banklara qiymətli kağızlar 
ilə müəyyən əməliyyatlar aparmaq qadağan olunur. Bu cür qadağa 30-cu illərin böhranma cavab 
reaksiyası idi. Məhz 30 - cu illərdə banklarm müflisliyi onlar tərəfindən riskli əmə- liyyatlarm həyata 
keçirilməsi nəticəsində müəssisələrin iflasa uğramasmı və iqtisadi böhranı gücləndirmiĢdir.
 
Bir sıra ölkələrin qanunvericiləri bankın müəssisənin sahibkarlıq fəaliyyətində iĢtirakmm nizama 
salmması məsələsində də onlarm əsas fondlarında iĢtirak rejimi vasitəsilə yekdillik nümayiĢ 
etdirmirlər.
 
KitabYurdu.az 
25
 

---