Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

YanaĢma üsulları müxtəlif ola bilər: tam qadağadan təmamilə ica- zəyə kimi. Əgər misal üçün ABġ - 
da müəssisələrin kapitalmda, onlarm direktorlar Ģurasmm iĢində iĢtirak qadağan olunursa, o zaman 
Alma- niyada bu qadağan olunmur.
 
Fransada ilk olaraq cüzi məhdudiyyətlər kommersiya bankları üçün həyata keçirilmiĢ, əmanət 
bankları isə kapitalm yalnız 20% istifadə etmiĢdir. Nəticədə bu qadağa çox səmərəli olmuĢdur: 
birincisi, 20% hədd əmanətçilərin təhlükəsizliyinə zəmanət verməmiĢdir və bu əmanət banklarmm 
əsas tapĢırığı hesab olunur; ikincisi, əmanət bankları müəs- sisələrin fəaliyyətində daha fəal iĢtirak 
etməyi arzaluyaraq kommersiya bankınm fəaliyyətinə nəzarət hüququnu əldə etməklə bunu edə 
bilərlər. Bunu nəzərə alan fransız Bank qanunu bunları müəyyən etmiĢdir:
 
1)bankın iĢtirak payı sərmayə qoyulan müəssisələrin əsas fondla- rının 15%-dən çox ola bilməz; 
2)bütün iĢtirakçılarm investisiyalarmm ümumi məbləği müəssisə- lərin əsas fondlarmm 60%-dən çox 
olmamalıdır; 
3)sərmayə qoyulan müəssisədə hər bir sərmayəçi üçün pay 10%- dən artıq olmamalıdır (belə hesab 
olunur ki, 20% iĢtirak paymdan baĢ- layaraq əsas fondlarda investor ümumilikdə müəssisənin 
iqtisadiyyatma hiss olunan təsir göstərə bilər). 
 
      11. KREDİT TƏŞKİLATLARININ MALİYYƏ BAXIMINDAN SAGLAMLAŞDIRILMASI
 
Nəzarət orqanlarının problemli kommersiya bankları ilə iş prinsipləri və əsas anlayışlar.
 
Maliyyə çətinlikləri duyan banklar bütün ölkələrdə siyasi quruluĢ- dan, maliyyə sistemindən və 
iqtisadi inkiĢaf səviyyəsindən asılı olmaya- raq bank nəzarəti orqanları üçün problemlərin daimi 
mənbəyi olur. Bu- na görə də, bank nəzarəti orqanları problemli banklarm daha geniĢ yayılmasma 
mane olan və Milli qanunvericilik tərəfindən həyata keçiri- lən tədbirləri iĢləyib-hazırlayır və yerinə 
yetirirlər.
 
Maliyyə baxımından qeyri-sabit kredit təĢkilatlarma növbəti hallar ılə ĢərtləĢdirilən ümumi 
problemlər xasdır:
 
•
 
aktivlərin pis keyfiyyəti ilə;
 
•
 
bir qayda olaraq bu cür təşkilatların fəaliyyətinin real vəziyyətinə adekvat olan yüksək 
əməliyyat məsrəfləri ilə;
 
•
 
bu və ya digər səbəbdən hesabatlarda əksini tapmayan gizli itki- lər ilə.
 
Aktivlərin qeyri-kafi keyfıyyəti əksər hallarda kreditlərin borc alan Ģəxslərin müxtəlif 
kateqoriyalarma təqdimatma dair əməliyyatlarm həd- dən artıq, aqressiv artınıı və müxtəlif 
mərhələlərdə problemli borcun aĢ-kar olıınması üçün stimııllarm yoxluğu, vəziyyətin yaxĢılaĢmasma 
yönə- lən tədbirlərin qəbulunun uzun sürməsi ilə əlaqədar olur.
 
Kredit riskinin bir coğrafi regionda və ya müəyyən sahə sektorun- da konsentrasiyası aktivlərin 
keyfiyyətinin azaldılmasmm daha bir sə- bəbidir. Regionda və ya sahədə vahid qrup təĢkil edən 
riskin konkret Ģirkətlərdə konsetrasiyasınm nəticəsi məbləği vaxtmda qaytarmamağın səbəbi, bankda 
problemin yaranması amili ola bilər. Bu cür vəziyyətin yaranma səbəblərindən biri də - kredit 
siyasətində və daxili təlimatla- rmda təsbit olunan tələblərin və prosedurlarm kredit təĢkilatmm me- 
necmenti tərəfindən riayət olunmaması, daxili nəzarət və audit xidmətlə- rinin qeyri-effektiv 
fəaliyyətidir.
 
İdarəetmə fəaliyyətində qiisurlar maliyyə hesabatmm müvafiq böl- mələrində (gəlirlər və itkilər 
haqqmda hesabat) gəlirlərin deyil, qayta- rılmayan borclarm əks tapmasına, balansda isə Ģübhəli 
kreditlərin vaxtı uzadılmıĢ kreditlərin qeydiyyatı hesablarmda göstərilməməsinə səbəb olur. Bu cür 
«idarəetmə metodları» korporativ mədəniyyətin səviyyəsi- nin azalması, hesabatda yanlıĢ faktlarm 
əks olunması, maliyyə vəziyyəti haqqmda məlumatlarm gizlədilməsi, spekulyativ əməliyyatlarm 
təĢviqi ilə müĢayət olunur.
 
Adı çəkilən səbəblər kredit təĢkilatmm maliyyə sabitliyi səviyyəsi- nin əhəmiyyətli Ģəkildə 
azalmasma gətirib çıxarır və nəzarət orqanlarını konkret vəziyyəti və bank qanunvericiliyi 
normalarmı nəzərə almaqla adekvat ölçülər götürməyə sövq edir. Lakin bu mülkiyyətçilərin və me- 
necmentin kredit təĢkilatmm maliyyə durumunun pisləĢməsini passiv Ģəkildə müĢahidə etməli 
olduqları demək deyildir. Əksinə onlar kredit təĢkilatım böhrandan çıxarmaq ilə bağlı müvafiq 
tədbirləri həyata ke- çirməyə borcludurlar.
 
Problemli bank - likvidlik qabiliyyəti və tədiyyə qabiliyyəti real təh- liikə qarşısında olaıı və 
fəaliyyəti uğursuzluqla nəticələnən bankdır.
 
KitabYurdu.az 
26
 

---

Bu baxımdan maliyyə baxımmdan qeyri-sabit və problemli bank- ları fərqləndirmək lazımdır.
 
Maliyyə baxımından qeyri-sabit bank - likvidlik qabiliyyəti və tə- diyyə qabiliyyəti potensial Ģəkildə 
zəif olan, fəaliyyətində yaranan pro- blemləri müvəqqəti xarakter daĢıyan və müvafiq Ģəfa 
tədbirlərinin kö- məyi ilə aradan qaldırılan bankdır. Maliyyə baxımmdan qeyri-sabit bank xarici 
ədəbiyyatda zəifbank adlanır.
 
BaĢqa sözlə desək, banklar maliyyə durumunun sabitliyi dərəcəsinə görə fərqlənirlər və bununla 
əlaqədar olaraq onları likvidlik qabiliyyəti və tədiyyə qabiliyyəti üçün potensial və real təhlükələri 
nəzərə almaqla qruplara bölürlər. Problemli bankm «statusu» adətən maliyyə baxımm- dan qeyri-
sabitliyinin səbəbləri fundamental xarakter daĢıyan kredit təĢkilatlarına təqdim olunur.
 
Bank nəzarəti orqanlannın vəzifələri maliyyə baxımmdan qeyri- sabit banklarm onlarm inkiĢafınm 
erkən mərhələsində aĢkar olunma- smdan, preventiv və ya Ģəfa tədbirlərinin qəbul olunması üçün 
müvafıq Ģəraitin təminatmdan, eləcə də preventiv xarakterli tədbirlər adekvat tə- sirə malik 
olmadıqda problemlərin həlli strategiyasmm iĢlənib hazır- lanmasmdan ibarətdir. Tədbirlərin vaxtlı-
vaxtmda qəbul olunması nəza- rət orqanına maliyyə baxımından sağalma və ya ləğv olunma ilə 
əlaqə- dar məsrəfbri əhəmiyyətli Ģəkildə ixtisara salmağa icazə verir.
 
Bununla əlaqədar olaraq bank nəzarəti orqanları problemli banklar ilə fəaliyyətdə növbəti rəhbər 
prinsipləri tətbiq etməlidirlər.
 
Operativlik. Müvafıq tədbirlərin həyata keçirilməsində yubanma halları mövcud problemləri 
dərinləĢdirə bilər, onlarm həlli ilə bağlı məs- rəfləri artıra bilər və onları daha irimiqyaslı və sistemli 
problemlərə çevi- rə bilər.
 
Səmərəli məsrəflər. Bank nəzarəti orqanları məqsədlərə nail ol- mağa yönəldilən alternativ 
fəaliyyətin seçimi zamanı daha cüzi məsrəflər meyarım rəhbər tutmalıdırlar.
 
Çeviklik. Bank nəzarəti orqanları konkret Ģəraiti nəzərə almaqla öhdələrində olan vəsaitləri və rəhbər 
səlahiyyətləri tətbiq etməklə kifayət qədər çevik hərəkət etməlidirlər.
 
Ardıcıllıq. Bank nəzarəti orqanlarmm fəaliyyəti rəqabət mühitinin deformasiyasma gətirib 
çıxarmamalıdır. Bu orqanlar iri və kiçik, özəl və dövlət banklarına qarĢı münasibətdə eyni yanaĢma 
üsulunu tətbiq etməlidirlər.
 
Mənəvi riskin qeydiyyatı. Bank nəzarəti orqanlarınm tədbirləri ma- liyyə baxımmdan qeyri-sabit 
bankların menecmenti və mülkiyyətçiləri üçün stimul yaratmamalıdırlar. Səhmləri saxlayan Ģəxslər 
(mülkiyyətçi- lər) məsrəflərin ödənilməsi üçün müavinat almamalıdırlar. Əks təqdirdə bu digər kredit 
təĢkilatlarmm ehtiyatlı tədbirləri həyata keçirmək səylə- rini azaldar, problemlərin meydana çıxması 
zamanı onlar tərəfindən yardım almacağma dair ümidi təĢviq edə bilər. Eyni zamanda nəzarət 
orqanlarmm fəaliyyəti problemli bankın əməkdaĢlarmm maraqlarınm müdafiəsinə yardım 
etməməlidir. Beydcqotun yazdığı kimi, «mövcud pis banka istənilən yardım - gələcəkdə yaxĢı bankm 
meydana çıxmasınm qarĢısmm almmasma dair gözənilməz üsuldur».
 
Şəffaflıq və əməkdaşlıq. Bank tərəfmdən təqdim olunan qeyri- adekvat və ya düzəliĢə uğramayan 
infornıasiya onunla qarĢılıqlı müna- sibətlərdə olan hər bir iĢtirakçı üçün qeyri-müəyyənliyi artırır. 
Bu ciır informasiya bank nəzarəti orqanlarmı yanlıĢ istiqamətə yönləndirə bilər və bu cür bankm 
problemlərinin həllinə dair məsrəfləri artıra bilər. Pro- blemli bank və bank nəzarəti orqanları vahid 
məqsədlərə malik olmalı- dırlar: onlar tərəfindən həyata keçirilən müĢtərək fəaliyyətə aidiyyatı
 
olan Ģəffaflıq və informasiya mübadiləsi. Ġnformasiyanm maraqlı Ģəxslə- rin daha geniĢ dairəsi üçün 
açıqlanması (və yaxud açıqlanmaması) haq- qında qərar - konkret vəziyyəti nəzərə almaqla həyata 
keçiriləcək ən çə- tin qərardır. Qərarm qəbul olunması zamanı rəhbər tutulan əsas müla- hizə - 
informasiyamn bu cür açıqlanmasmm zəif bankm problemlərinin həlli və sistemli sabitliyin 
qorunması sahəsində bank nəzarəti orqanları- nm məqsədlərinə nail olmalarma yardım edib-
etməməsindən ibarətdir.
 
Bank böhranmm Dünya bankınm ekspert mütəxəssisləri tərəfın- dən tədqiqatı nəticələrinə əsasən bir 
çox ölkələrdə tənzimlənmə və nəza- rət prosesində yaranan çatıĢmamazlıqlar böhranm inkiĢafmm 
əsas sə- bəblərindən biri olmuĢdur (cədvəl 1.3).
 
Cədvəl 1.3
 
Bank böhranlan amilləri.
 
Bank böhranı amili*
 
%**
 
Tənzimlənmə və nəzarət pro- sesində 
çatıĢmamazlıqlar
 
90
 
KitabYurdu.az 
27
 

---