Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

və cərimə Ģəklində tutulması qaydasma, kreditin tam və vaxtlı-vaxtmda qaytarılmasma bank 
nəzarətinin təĢkilinə görə fərqlə- nir.
 
Xarici ölkələrin bank sahibləri kredit sövdələĢməsinin bağlanması imkamnm nəzərdən keçirilməsi 
zamanı ilk növbədə birinci mənbəyə is- tinadı «qızıl qaydalar» hesab edirlər. Buna görə də, kredit 
sifariĢinin öy- rənilməsi prosesində əsas diqqət müĢtərinin pul axmlarmm təhlilinə, bu müĢtərinin iĢ 
əaliyyətinin və sahəsinin inkiĢaf perspektivlərinə, müĢtəri- nin tədarükçülər və alıcılar ilə 
münasibətlərinin durumuna yetirilir. Əgər bankda kredit alan Ģəxsə gəlirin daxil olması perspektivləri 
ilə bağlı Ģübhələr meydana çıxırsa, o zaman kredit sövdələĢməsi baĢ tutmur.
 
Yalnız maliyyə baxımmdan sabit müəssisələrdə gəlir, mədaxil kre- ditin qaytarılmasmm real təminatı 
ola bilər. Onlara; pula çevrilə bilən balansma, yüksək gəlirlilik səviyyəsinə və xüsusi kapital ilə 
yüksək sə- viyyəli təminata malik müəssisələr daxil olur. Bu cür müəssisələrdə nə- inki pul 
vəsaitlərinin sistematik axmı, eləcə də gəlirin təĢkili sahəsində pul vəsaitlərinin artımı və xüsusi 
kapitalm toplanması baĢ verir.
 
Bankın birincidərəcəli müştəriləri olan maliyyə baxımmdan sabit müəssisələr üçün kreditin 
ödənilməsinin kredit müqaviləsində hüquqi baxımdan təsbiti daxil olan gəlirlilik hesabma təmamilə 
kifayət qədər olur. Bu halda hər hansı bir əlavə zəmanətlər təqdim etmədən kreditlə- rin ödənilməsi 
ilə bağlı öhdəliklərin borcalan tərəfmdən yerinə yetirilmə- sini nəzərdə tutan borcalanla bank 
arasmda xalis etimad münasibətləri təĢəkkül tapır.
 
Təcrübədə daha çox gəlirin vaxtlı-vaxtmda daxil olması ilə bağl;
 
nıüəyyon riskin meydana çıxdığı vəziyyət də təĢəkkül tapır. Risk amilləri həm dəyərlərin istehsalı və 
ya reallaĢması, həm də alıcılar ilə aparılan hesablaĢmalarm durumu, bazar konyukturunun 
dəyiĢilməsi, mövsümi tərəddülər ilə əlaqədar ola bilər.
 
Bütün bu hallarda kreditin qaytarılması ilə bağlı əlavə zəmanətlərə malik olmaq zərurəti meydana 
çıxır və bu da ikinci mənbələrin və onlara müvafıq olan istifadə üsullarmm axtarıĢmı tələb edir. 
Ġkinci mənbələrə əmlakm və hüquqlarm girovu, tələblərin və hüquqların güzəĢtə gedilmə- si, 
zəmanət və havadarlıq aiddir. Kreditin qaytarılmasmm təminatı ilə bağlı iĢarə olunan üsullar hüquqi 
qüvvəyə malik olur. Bu üsullur öhdə- liklərin icra müddətinin baĢlanması zamam borcalanda 
vəsaitlərin yox- luğu nəticəsində kreditlərin ödənilməsi üçün nəzərdə tutulur. Onlar müəyyən qaydanı 
kreditora təhkim edən xüsusi sənədlər ilə təsdiq olu- nur. Kreditlərin ödənilməsinə dair ikinci 
mənbələrin istifadəsi - mürək- kəb və uzun prosesdir.
 
Ümumilikdə kreditin qaytarılması ilə bağlı mövcud təminat forma- larınm effektivliyi hüquqi 
mexanizmin təsirliliyindən, müvafiq əməkdaĢ- larm hüquqi və iqtisadi baxımdan savadlı olmasmdan, 
iĢgüzar etika normalarma ödəniĢ öhdəliklərinin təminatçıları tərəfmdən riayət olun- masmdan asılı 
olur.
 
Kreditor (bank) üçün kreditin vaxtlı-vaxtmda qaytarılması zəma- nətlərinin real sisteminin 
yaradılması, ölkəmizdə bir çox borcalanlarm maliyyə durumunun qeyri-sabitliyi, bazar Ģəraitində 
fəaliyyətmenlərin, bank sahiblərinin, hüquqĢünaslarm qeyri-kafi iĢ təcrübəsi ilə əlaqədar olaraq 
xüsusi aktuallıq qazanır.
 
Milli təcrübədə indiyə kimi kommersiya bankları üstünüyü təmi- natm ikinci formasma verirlər. 
Borcalanm kredit ödəmə qabiliyyətinin, onun pul axmlarmm bir çox banklar tərəfindən təhlili və 
qiymətləndi- rilməsi rəsmi qaydada həyata keçirilmiĢdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman istifadə 
olunan informasiya bazası mükəmməlliyi və həqiqiqilyi ilə seçilməmiĢdir.
 
Milli Bankm tələblərinə müvafiq olaraq borcalanm maliyyə duru- munun qiymətləndirilməsi verilən 
kreditin keyfiyyətinin təyin olunması- na və müvafıq risklərin ödənilməsi ilə bağlı ehtiyatlarm 
yaradılmasma dair məcburi Ģərt olduqda vəziyyət prinsipial Ģəkildə dəyiĢdi. Buna görə də, son illər 
ölkəmizin kommersiya banklarmda analitik və nəzarət pro- sedurları, informasiya sistemləri və 
kreditin qaytarılmasınm təminatma dair ilkin formanm istifadəsinin çərçivələri daxilində hüquqi 
tənzimlən- mə inkiĢaf edir.
 
Ġkinci forma ədalətli Ģəkildə əlavə forma olsa da, ölkənin müasir iqtisadi Ģəraitində vacib əhəmiyyət 
kəsb edir.
 
 
 
                      2 GİROV VƏ GİROVMEXANİZMİ  
KitabYurdu.az 
196
 

---

MüĢtərinin əmlakınm girovu bank kreditinin qaytarılmasmm tə- minatma dair daha geniĢ yayılmıĢ 
üsullardan biridir. Əmlakın girovu tərəflər vasitəsilə girov haqqında müqavilə ilə rəsmiləĢdirilir və 
imzala- nır. O, öhdəliyin borcalan tərəfindən yerinə yetirilməməsi zamanı girov qoyulan əmlakm 
hesabma itkiləri təmin olunan kreditorun hüququnu təsdiq edən sənəddir.
 
Girovun kredit münasibətlərinin təĢkilində istifadəsi onun tətbiqi- nə dair xüsusi mexanizmin 
varlığmı nəzərdə tutur. Girov mexanizmi gi- rov haqqında müqavilənin hazırlanması, bağlanması və 
icra olunması pro- sesi olub, kredit sifarişinin kredıt müqaviləsinin bağlanması şərti kimi nə- zərdən 
keçirilməsi anından etibarən qüvvəyə minir.
 
Bu mexanizmin tətbiqi kreditin istifadəsi dövrünü 
müĢayət edir. Girov mexanizminin icra olunmasma dair real müraciət kreditin dövriyyəsinin ən son 
mərhələsin- də - kreditin ödənilməsi mərhələsində - və müĢtərinin krediti gəlir və ya mədaxil ilə 
ödəyə bilmədiyi hallarda meydana çıxır.
 
Bank təcrübəsində girov mexanizminin tərtib olunmasma və real- laĢmasına dair əməliyyatları girov 
əməliyyatları adlandırırlar. Kommer- siya banklarmm girov əməliyyatları müstəqil əhəmiyyətə malik 
olmur. Onlar kredit əməliyyatlarmdan törəyir.
 
Girov mexanizminin hüquqi nöqteyi-nəzərdən fəaliyyətini sxema- tik Ģəkildə təsvir etmək 
mümkündür  
girov mexanizminin hüquqi məzmu- nunda mərkəzi yer girov qoyulmuĢ əmlakın mülkiyyət 
hüququnun, sa- hiblik hüququnun, idarə olunması və istifadəsi hüququnun təyin olun- masma məxsus 
olur. Bu məsələlər müxtəlif ölkələrin qanunvericiliyində müxtəlif Ģəkildə həll olunur. Ölkəmizdə 
girov mexanizminin hüquqi əsasları «Girov haqqında», «Ġpoteka haqqmda» Qanunlar və Mülki 
Məcəllə ilə təyin olunur və ona müvafıq olaraq:
 
•
 
həm borclu Ģəxs, həm də üçüncü Ģəxs girov verən Ģəxs ola bilər; 
•
 
girov verən Ģəxs ya mülkiyyətçi, ya da onu təsərrüffat baxımm- dan idarə etmək hüququna 
malik Ģəxs ola bilər; 
•
 
borcalanm girov qoyulan əmlaka sahib çıxması vasitəli və ya va- sitəsiz ola bilər; 
•
 
girov təyinatma müvafıq olaraq girov predmetindən istifadə hüququ ilə müĢayət oluna bilər. 
Girov mexanizminin reallaĢmasımn əsas mərhələləri kimi bunlar çıxıĢ edir:
 
•
 
predmetlərin və girovların növlərinin seiçimi; 
•
 
girov predmetinin qiymətləndirilməsi; 
•
 
girov haqqmda müqavilənin tərtib olunması və icra edilməsi; 
•
 
cərimənin girova müraciəti qaydası. 
Dövriyyədən çıxarılan əmlakı, eləcə də baĢqa Ģəxsə güzəĢtə gedil- məsi qanun ilə qadağan edilən 
hüquqları istisna etməklə istənilən əmlak, o cümlədən də əĢyalar və əmlak hüquqları (tələbləri) girov 
predmeti ola bilər. Girov verən Ģəxsin gələcəkdə əldə etdiyi əĢyalar və əmlak hüquqla- rı da girov 
predmeti ola bilər.
 
Maddi məzmunundan asılı olaraq girov predmetləri növbəti qrup- lara bölünür.
 
1)Müştərinin əmlakının girovu: 
əmtəə-maddi dəyərlərin girovu:
 
•
 
xammalın, materiallarm, yarımfabrikatlarm girovu; 
•
 
əmtəə mallarmm və hazır məhsulun girovu; 
•
 
qəliblərdə saflaĢdırılmıĢ qiymətli metallarm, qızıl məmulatlarınm, bəzək əĢyalarınm, 
incəsənət predmetlərinin və antikvariatm girovu; 
•
 
digər əmtəə-maddi dəyərlərin girovu; 
vekseli də daxil etməklə qiymətli kağızlarm girovu;
 
eyni bankda yerləĢən depozitlərin girovu;
 
ipoteka (daqmmaz əmlakın girovu).
 
2)Əmlak hüquqlarının girovu: 
a)icarədarın hüququnun girovu; 
b)müəllifin mükafatlandırılmaya dair hüququnun girovu; 
c)podratçı müqaviləyə əsasən sifariĢçinin hüququnun girovu; 
d) komisyon xərclər müqaviləsi üzrə komissionerin hüququnun girovu.
 
MüĢtərinin bu və ya digər əmlakmm girovun predmeti olması üçün onun məqbulluq və kafilik 
meyarlarma uyğunluğu zəruridir. Məqbulluş meyarı girov predmetinin keyfıyyət müəyyənliyini, 
kafilik meyarı isə - kəmiyyət müəyyənliyini əks etdirir. Girov predmetinin keyfıyyət və kə- miyyət 
müəyyənliyinə qarĢı ümumi və səciyyəvi tələblər mövcuddur.
 
KitabYurdu.az 
197
 

---