151
Az rbaycan
razisinin 60%-ni da v da
t yi
sah l r t
kil edir ki, onun da xeyli hiss si müxt lif
d r c li eroziyaya m ruz qalmı dır. Burada yerl
n kin
sah l rind , otlaq v biç nlikl rd aqrotexniki v
meliorativ t dbirl rin düzgün h yata keçirilm m si
torpaqların eroziyasına s b b olur. Bel
razil rd
torpaqların eroziyasının geni inti arına s b b, k nd
t s rrüfat dövriyy sind olan sah l rin milliliyidir.
Aparılan t dqiqatlara gör Az rbaycanın da lıq
razil rind (okean s viyy sinin 200m yüks klikd
yerl
n sah l rd ) suvarmaya yararlı torpaq sah l rinin
ancaq 36%-nin (580,4 min ha) mailliyi 0,02-0,03, qalan
64%-nin (1041,1 min ha) mailliyi 0,02-d n artıqdır.
Respublikada torpaq eroziyasına qar ı mübariz
aparmaq, kompleks t dbirl r görm k üçün h min prosesi
do uran s b bl ri v onun gedi ini öyr nm k lazımdır.
Bunu is
aquli zonalıq üzr s ciyy l ndirm k daha
m qs d uy undur.
sas n 2000-3500 metr (qism n
1600-3500 metr) hündürlükl ri hat ed n da -ç m n
qur a ı alp, subalp v bozqır ç m nlikl rd n, da -
ç m n, qaratorpaq, çürüntülü-karbonatlı v s. torpaq
tipl rind n, me
torpaqlarının bozqırla mı
v
ç m nl
mi yarımtipl rind n ibar t torpaq örtüyün
152
malikdir. Burada s thi eroziya geni inki af etmi dir. B zi
yerl rd is qobu eroziyası geni inki af etmi dir.
Az rbaycanın yay otlaqlarında eroziya prosesi güclü
inki af etmi olsa da, onlar ayrı – ayrı rayonlarda qeyri –
b rab r raziy v inki af d r c sin malikdir. M s l n,
eroziyaya u ramı sah l r Qusar, Laçın, K lb c r kimi
rayonlara nisb t n Ordubad, Q b l ,
smayıllı
rayonlarında 24-31% artıq razil ri hat edir. Ordubad,
smayıllı, Q b l kimi rayonların
razisind ki da –
ç m n torpaqların 90-96%-i müxt lif d r c d eroziyaya
u ramı torpaqlardır. idd tli eroziyaya u ramı torpaqlar
smayıllı rayonunda yuyulmu torpaqların 20%- q d rini
t
kil edirs , Qusar rayonunda bu r q m 56%- çatır.
Ya ayı yerl rinin
traf me
l ri daha çox m hv
edildiyind n h min razil rd s thi, ist rs d yar an
eroziyaları geni yayılmı dır. M s l n, 1925-1926-cı
ill rd
ki rayonundakı Oxud v Ki , Qax rayonundakı
stisu, O uz rayonundakı Filfili k ndl ri trafında palıd v
v l s me
l rinin qırılması n tic sind bu yerl rd s thi
v qobu eroziyası geni inki af etm y ba lamı dır.
Mü yy n edilmi dir ki, h r il qobular 2-2,6 metr uzununa
böyüy r k torpaqların yuyulmasına s b b olmu dur.
Respublika
razisind qobuların
n çox inki af etdiyi
153
razil r da
t yi v alçaq da lıq yarımqur a ında boz-
q hv yi torpaqların yayıldı ı sah l rdir. Qobuların
intensiv inki af etdiyi sah l r sas n Ceyrançöld , Kiçik
Qafqazın c nub –
rq qurtaraca ında, L nk ran
zonasının imal hiss sind ki X z rin q dim terraslarında
v dig r torpaqlardadır. Eroziya n tic sind Az rbayca-
nın da lıq razil rind denudasiya, düz nlik razil rd
is akkumulyasiya prosesi intensiv inki af etmi dir. Lakin
çayların g tirdiyi torpaq v süxur materiallarının xeyli
hiss si akkumulyasiyada i tirak etm yib, Kür – Araz
çayları il X z r d nizin axıdılır. Az rbaycanda çayların
n ql etdirdiyi asılı g tirm l r olduqca çoxdur. A stafaçay
suyunun h r m
3
-d 282 qram, Tu yançay suyunun h r
m
3
-d bundan 16 d f çox, y ni 4490 qram asılı
g tirm l r vardır. Az rbaycanda kül k eroziyası ist r
a a ı da lıq v da
t yi sah l rin bozqır qur a ında,
ist rs d yarıms hra zonasında, güclü kül kl rin t siri
il qumlu, umlanmı , bitki örtüyü z ifl mi sah l rd ba
verir. Bir çox yerl rd torpa ın üst münbit qatı sovrulur,
alt az münbit qatı v h tta süxur üz çıxır v sah nin
pisl
m sin s b b olur. Kül k eroziyası su eroziyasına
nisb t n az razini
hat ets d xalq t s rrüfatına
vurdu u z r r gör ondan geri qalmır. Göründüyü kimi,
154
eroziyala ma t bi t üçt r fli m nfi t sir göst rir:
1) münbit torpaq v yum aq qum qatını sovurub
aparmaqla torpa ı münbitsizl
dirir, çök klikl r yarat-
maqla sah l rin relyefini pozur; 2) da ınma materialları
münbit torpaqlı sah l ri, otlaqları, ya ayı yerl rini basır,
onları sıradan çıxarır, müxt lif ölçüd t p cikl r
yaradaraq relyefi korlayır; 3) kül kl r torpa ın üst münbit
qatını apararaq orla mı
orak tl
mi qatı üz çıxarır,
orlu torpaq v süxur qatını aparıb ba qa yerl r yayaraq
k nd t s rrüfatı üçün yararlı sah l ri d korlayır.
5.6. X z r d nizinin ekoloji mühitinin mühafiz
sisteml ri
Az rbaycan Respublikası Prezidentinin 2006–cı il 28
sentyabr tarixli 1697 nömr li S r ncamı il t sdiq
olunmu "Az rbaycan Respublikasında ekoloji v ziyy tin
yax ıla dırılmasına dair 2006–2010–cu ill r üçün
Kompleks T dbirl r Planı”ndan ir li g l n traf mühitin
mövcud
v ziyy tinin b rpasına yön ldilmi Bakı
Buxtasının, Bibi Heyb t zonasının, H. liyev adına
Beyn lxalq Hava Limanının trafının, Ab eron yarımada-
sındakı göll rin, neftl çirkl nmi torpaqlarının, lay suları
altında qalmı sah l rin v dig r istehsal tullantıları il
Dostları ilə paylaş: |