MüNDƏRİcat
Yüklə 1,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- East-West from the plurality to the unite – from the unite to the plurality
- Keywords
- Ключевые слова
- Anahtar kelimeler
- Dinin ilk bilik bazasının yaranması
- Yad təfəkkürlə islam fəlsəfəsinin sintezi
- İslam düşüncəsinin durğunlaşması
Ədəbiyyat
East-West from the plurality to the unite – from the unite to the plurality (summary) If we pay attention to the development of the line of thought in the Islamic East and the West we will be aware that the beginning of philosophical thought in the Muslim East could be compared with the outcome of the Western philosophy and vice versa, the outcome of Islamic philosophy might be compared with the beginning of Western philosophy. The development direction of philosophical thought in the Islamic East tends to unite the variety of philosophical schools which have lasted as a multiplicity (kasrat) of thoughts and expressed themselves only as certain aspects of the Whole. On the contrary, the development direction in Western thought has tended to divide the unity (wahdat) into parts and create different philosophical groups which express the separate aspects of the Truth. Thus, it tends to possess the concept of relative truth. Keywords: East, West, multiplicity, unity Восток-Запад от множества к единству – от единства к множеству (резюме) Рассматривая развитие идейного направления и структуру философской мысли на исламском Востоке и Западе, можно заметить, что начало философского мышления исламского Востока можно сравнить лишь с концом западной философии, а конец – лишь с началом западной философии. Направление развития философской мысли исламского Востока ориентировано на объединение в единой философской системе различных философских течений, существующих как множество и отражающих лишь некоторые аспекты единого. Развитие западной философской мысли же в основном направлено на расчленение единого, создание различных философских течений, отражающих отдельные аспекты истины, и на ставшее относительным понятие истины. Ключевые слова: Восток, Запад, множество, единство Doğu ve Batı: Kesretten Vahdete ve Vahdetten Kesrete (özet) İslam dünyasında ve Batı’da felsefi düşüncenin gelişim çizgisini ve yapısını incelediğimizde İslam dünyasındaki felsefi düşüncenin başlangıcının Batı felsefesinin yalnız sonuyla, sonunun da Batı felsefesinin yalnız başlangıcıyla kıyaslanabilir. İslam dünyasındaki felsefi düşüncenin gelişim yönü kesret, diğer bir ifadeyle çokluk olarak mevcut olan ve bütünün yalnız belli yönlerini ifade eden çeşitli felsefi cereyanların vahit bir felsefi sistemde birleşmesine ve vahdet oluşturmasına yönelmiştir. Batı düşüncesinin gelişim yönü ise temelde vahdetin bölünmesine, hakikatin farklı yönlerini ifade eden çeşitli felsefi cereyanların ortaya çıkmasına ve neticede göreceleşen hakikat anlayışına yönelmiştir. Anahtar kelimeler: Doğu, Batı, kesret, vahdet İslam düşüncəsinin inkişaf mərhələləri 
Könül Bünyadzadə
Giriş Fəlsəfə tarixinin qədimdən bəri tədqiqindən belə bir nəticə çıxartmaq mümkündür ki, bütün mövcudat müəyyən bir ideyanın, ilahi bir hikmətin təzahürüdür. Zaman-zaman müxtəlif dünyagörüşlərə müvafiq şəkildə öz fərqli ifadələrini tapan, forması, üslubu, üsulu, dili, dini fərqlənsə də, düşüncələri işıqlandırıb istiqamətləndirən bu ideyanın mahiyyəti dəyişməz və sabit olaraq qalır. Müəyyən mənada ruhlar vasitəsilə nəsildən nəslə ötürülən bu ideya ənənəsinə Seyid Hüseyn: “İlahi mənbənin bəşəriyyətə açılan həqiqətləri və ya prinsipləri” (9) adlandırır. İslam fəlsəfəsində “hikməti xalidə” (farsca – cavidan xirad), Qərbdə “perennial philosophy”, induslarda “sanatana dharma” kimi tanınan bu “əbədi fəlsəfə”, orta əsrlərin islam mütəfəkkiri İbn Miskəveyhin fikrinə görə, “əzəli bir ağıl, əzəli bir hikmətdir. O, dövrdən dövrə, millətdən millətə dəyişməyən, tarix fövqündə bir həqiqət, özünü əsrlər boyu müxtəlif mədəniyyətlərdə daim təzahür etdirən bir xalidi (əzəli) hikmətdir” (2, 375-376). Təbii ki, onu kölgələndirən, məğzindən uzaq salan, təhrif edən təlimlər, təhlillər də olmuş, onu görünməz hala gətirən informasiya bolluğu da yaranmışdır, lakin hər dövrdə onun mahiyyətini görən və onun parlamasına xidmət edən və bununla da yer üzündə mütləq həqiqətin qorunmasına şərait yaradan şəxslər də yaşayıb-yaratmışlar. “Müxtəlif varlıq və var olma formalarında təzahürləri nə qədər fərqli olursa olsun, mahiyyətdə eyni həqiqət”, “hansı mədəni qəliblər içində şəkil qazanırsa-qazansın, mahiyyətdə eyni bilik” (4, 29) olan bu ideyanın, hikmətin qorunması naminədir ki, Allah-Təala özünün seçdiyi peyğəmbərlərə, nəbilərə, filosoflara, alimlərə öz vəhyini, kəşfini, ilhamını lütf etmiş və etməkdədir. Belə şəxslərin düşüncələrinin, mənəvi dünyalarının bir qapısı xalqa – ideyanın təzahür meydanına, digəri isə bu hikmətin sahibi olan Haqqa, Yaradana açıqdır. Səlahəddin Xəlilov yazır: «Sivilizasiyanın ən mühüm şərtlərindən biri məhz kəsilməz tarixdir. Belə ki, cəmiyyətin inkişafında qazanılan hər hansı bir nailiyyət sonradan davam etdirilmirsə, o, böyük müddət intervalında tarixi prosesə daxil ola bilmir» (2, 24). Filosofun bu sözlərini daha böyük miqyasda qəbul edib, onu yalnız bir xalqın tarixinə deyil, ümumilikdə Mütləq İdeyanın, vahid həqiqətin əbədi sirkulyasiyasına aid etsək, sadə, eyni zamanda, daim qorunan bir qanunauyğunluğun şahidi olarıq: tarixdə yaranmış hər yeni ideya, fəlsəfi sistem özündən əvvəlkinin davamı, əvvəlki isə özündən sonrakı üçün sabit bir postament olmalıdır. Bu prinsipdən kənarda qalan hər bir ideya isə oyundan kənar vəziyyətə düşməyə məhkumdur. Bu gün elm və texnologiya sürətlə yeniliklər edir, məlumatlar o dərəcədə çoxdur ki, mənimsənilməyə macal tapılmır, ən əsası isə, Qərb təfəkkürü hegemonluğu öz əlinə alaraq faktiki surətdə alternativ bir təfəkkürə meydan saxlamır və yeganə yol ağına-bozuna baxmadan onu təqlid etməyə qalır. Belə bir şəraitdə inkişafla bərabər problemlər də artır. Məsələlərin mahiyyətinin düzgün dəyərləndirilməməsi hər problemin həlli ilə başqa və daha böyük problemlərin yaranmasına və bununla da problemlərin çoxalması ilə yanaşı, əsas mahiyyətdən uzaqlaşmağa imkan yaradır. İnformasiya və problem bolluğu arasında əbədi ideyanın təzahürləri də ikinci, üçüncü dərəcəyə keçir və bununla da sanki insan özünün əsl missiyasından yayınmış, aralı düşmüş olur. İslam Mütləq İdeyanın yüksək təzahürlərindən biridir. Lakin təəssüf ki, bu gün “problem” adı altında mübarizə aparılan obyektlərdən biri, bəlkə də, ən böyüyü “islam” fenomenidir. Buna nümunə olaraq həm “islamofobiya” mövzusunda keçirilən konfrans və simpoziumları, bu istiqamətdə yazılan əsərləri, həm də məqsədyönlü şəkildə islamı radikallıqla eyniləşdirən və ondan “xilas olmaq” üçün yol “axtarışlarını” göstərmək olar. Məsələn, məşhur avropalı yazıçı-mütəfəkkir Umberto Eko hazırda islamofobiyadan qurtulmağın mümkün həlli yolu kimi qərblilərin ürəyindən keçən yeni xaç yürüşlərindən bəhs edir (Bax: 10, 38-47). Problemin tarixi kökləri qədimlərə işləməklə yanaşı, mahiyyətcə də çox mürəkkəb olub ziddiyyətlərlə doludur. Bu baxımdan, zənnimcə, onun xüsusi təhlilə ehtiyacı vardır. Yeri gəlmişkən, onu da xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, belə bir münasibətin həm yaranmasında, həm bu qədər geniş vüsət almasında, həm də gələcəkdə daha qorxulu nəticələrə gətirib çıxara bilməsində səbəb olaraq yalnız islamı sevməyənləri, düşmənlərini göstərmək azdır. Əminliklə demək olar ki, bu işlərdə daha böyük məsuliyyət məhz islamı sevənlərin, hətta fanatlarının üzərinə düşür. İslamı tarixin səhifələrindən silmək, yox etmək mümkün deyil. Lakin onun yeni və ən yeni tarixini şübhə altına almaq Mütləq İdeyanın inkişaf tarixində bir boşluğun yaranması deməkdir. Bəli, islam fəlsəfəsi ideyanın inkişaf tarixində əhəmiyyətli bir dövrü əhatə edir və təqdiredici haldır ki, bu fəlsəfə tədqiqatçılar tərəfindən geniş araşdırılıb, ortaya dəyərli əsərlər qoyulub və qoyulmaqdadır. Əslində zəngin bir hikmət xəzinəsi olan islam fəlsəfəsinin öz kəşfini gözləyən hələ çox səhifələri var. Bununla belə, bizim araşdırmamız islam fəlsəfəsinə fərqli bir prizmadan yaxınlaşmadır. Məqsədimiz kəsilməz tarix prinsipinə əsasən İslam fəlsəfəsini Mütləq İdeyanın inkişaf xəttinin əhəmiyyətli bir mərhələsi kimi tədqiq etməkdir. * * * Bu gün İslam Şərqində təfəkkürün, fəlsəfi təfəkkürün vəziyyətini birmənalı olaraq müəyyənləşdirmək çox çətindir. Bir tərəfdən, mənəviyyatsızlaşma böhranı yaşayan Qərb islama ciddi maraq göstərir və statistikaya görə, dünyada müsəlmanların sayı artmaqdadır. Bu, İslam Şərqində müəyyən özünəgüvən yaradır. Müsbət hal kimi dəyərləndirilən faktlardan biri də son elmi kəşflərin işarətlərinin Qurani Kərimdə tapılmasıdır. Yəni bu gün statistik məlumatlara əsaslanan hər hansı bir tədqiqatçı böyük bir əminliklə islamın yüksələn xətt boyunca inkişaf etdiyini iddia edə bilər və bir baxımdan yanılmaz. Bununla yanaşı, danılmaz bir faktdır ki, bu gün dünyada ən çox əzilən və təhqirə məruz qalan – müsəlman dövlətləridir. Bunu da danmaq olmaz ki, elmi, texniki, sosial inkişaf baxımından da müsəlman dövlətləri Qərb dövlətləri ilə rəqabətə girə bilmir. Məlum olduğu kimi, yeni dövrdən başlamış bu günə qədər uzun illərdir ki, müsəlman müəlliflərin əksəriyyəti əsasən məhdud bir çərçivədə yazıb-yaradırlar: təfsir, hədis və fiqh. Hələ erkən orta əsrlərdə yaranmış və haqqında kifayət qədər yüksək səviyyəli əsərlər yazılmış sahələr! Bir neçə əsr ərzində eyni mövzuların müxtəlif tərəflərdən şərhi, eyni problemlərin həlli cəhdləri və bunlardan imkan tapıb yeni problemləri görməmək, dövrlə ayaqlaşmamaq! Bu, özlüyündə islam düşüncəsində bir neçə istiqamətin formalaşmasına yol açmışdır: eyni mövzuların yazılmasını əsaslandırmaq və dövr dəyişsə də, elm, texnika inkişaf etsə də, islamın müasirliyə heç bir ehtiyacı olmadığını sübut etmək üçün müdafiə mövqeyinə çəkilmək, ədəb və əxlaq prinsiplərini qabardaraq təfəkkürü ondan asılı olan bir tərəf kimi qəbul etmək və bunu İslamın az qala aparıcı ideyası kimi təqdim etmək və bununla da bütün dünyaya əxlaq, ədəb-ərkan dərsi vermək, bütün bunlarla bərabər dünyada gedən proseslər arasında öz varlığını sübut üçün fanatlığa meyl etmək və s. Qısa şəkildə desək, islamın tərəfdarlarının əksəriyyəti islamın mütərəqqi bir din olduğunu dönə-dönə təkrarlasalar da, bütün böyük elmi kəşflərin Qurani Kərimdə xatırlandığını böyük bir qürurla vurğulasalar da, yalnız yuxarıda qeyd etdiyimiz sahələrlə kifayətlənərək bu gün islam aləminin Qərb təfəkkürünün yedəyində getdiyini görmək istəmirlər. Qurani Kərim bir əxlaq, ədəb-ərkan kodeksi olmaqdan daha çox, yüksək ideyalar mənbəyidir! O, həm mənəviyyat, həm təfəkkür, həm də elm üçün istiqamət verən zəngin ayələr, işarələr sistemidir! Amma bunu dönə-dönə təkrar etməklə, böyük bir israrla sübutlar axtarmaqla, dünyanı təəccübləndirməyə çalışmaqla ifratçı imicindən başqa bir şey qazanmaq olmur, müdafiə mövqeyindən o yana bir addım da irəliləmək olmur. Bunu mən demirəm! Bunu illər, əsrlər, müsəlmanların qan-qada, problem dolu bugünkü halı deyir! Ən ağrılı fakt isə, yəqin ki, bu gün məqsədyönlü şəkildə İslam və terrorun eyniləşdirilməsi cəhdləri və bir çox hallarda buna nail ola bilməkləridir. Deməli, əslində, bu gün böyüyən və genişlənən daha çox İslamın zahiri tərəfidir, görünən obrazıdır və o, təbii olaraq, kimlərdə isə məmnunluq hissi doğurur, onu tanımayan, mahiyyətindən xəbərsiz olan kəslərdə isə vahimə yaradır. Nəzərə alsaq ki, bəzi təbliğatçılar məqsədli olaraq islamın məhz qorxu, cəza, hədə ilə əlaqəli prinsiplərini, ayələrini kontekstdən ayıraraq təqdim edir, onda Qərbin bu vahimədən qorunmaq və qurtulmaq istəyi aydın olar. Dediklərimiz bir az sərt və birtərəfli görünə bilər və bunu nəzərə alaraq qısa bir şərh verək. İlk əvvəl qeyd edək ki, dünyada maraq islama deyil, təsəvvüfə, hətta təsəvvüfün mahiyyətinə də deyil, onun ekzotik, mistik tərəflərinə artır. İslamın özünü bir din olaraq qəbul etməyən xalqlar belə, təsəvvüfə ciddi maraq göstərir, sufi mütəfəkkirlərin əsərlərini araşdırır, dünyanın hər yerindən onların əlyazmalarını alıb toplayır və bu araşdırmalar əsasında elmi cəmiyyətlər, tədqiqat mərkəzləri yaradırlar … və yenə qayıdıb müsəlmanlara öz mütəfəkkirlərini, dəyərlərini tanıtmaq iddiasına düşürlər, sadəcə öz yozumlarında. Və ilk növbədə Qərbin maraqlarına xidmət etməli olan bu təhlillərdə bəzən bilməzlikdən, bəzən də məqsədyönlü şəkildə təhriflərə yol verilir. Nümunə üçün bildirək ki, bu gün sufi mütəfəkkirlərə həsr olunmuş sanballı beynəlxalq elmi konfransların təşkilatçıları əksər hallarda məhz qərbyönlü cəmiyyətlərdir. Qeyd etdiyimiz kimi, təsəvvüf daha çox islamın mənəvi tərəfini və onun tolerantlığını ehtiva edir. Bu baxımdan, təsəvvüf vasitəsilə həm islamın ən gözəl, ülvi keyfiyyətlərinə sahiblənmək, həm də onun tolerantlığından istifadə edərək nəinki öz dinində qalmaq, üstəlik İslamın özünə də yuxarıdan aşağı baxmaq olur. Məsələn, Mövlana az qala bütün dünyanı birləşdirən bir qüvvəyə çevrilib. Lakin təəssüf ki, onu islamdan kənar qəbul edənlər də az deyil. Belə ki, Mövlananın dinindən, kimliyindən asılı olmayaraq hər kəsə ünvanlanan “Hər kim olursan, ol, gəl...” çağırışı bir çox hallarda yalnız tolerantlıq kimi yozulur və dərinə gedilmir. İzah edilmir ki, islamın (təsəvvüfün) qapısı həqiqətən hər kəsə açıqdır və günahdan təmizlənmək, mənəvi aləmin ülvi anlarını duymaq, ilahi aləmlə vəhdətdə olmaqla insanlığın kamillik zirvəsinə çatmaq üçün oradan içəri girib mahiyyəti dərk etmək lazımdır. Fərq o qapıdan kənardadır. Qəbul edilmir ki, Cəlaləddin Rumini Mövlana taxtında oturdan da məhz islamın həqiqətidir, enerjisidir. Vurğulanmalı olan digər bir fakt da, müsəlmanların saylarının artmasıdır. Burada məsələnin iki tərəfi var. Bir tərəfdən, bu artım sırf kəmiyyət artımıdır və əsasən müəyyən cərəyanların, təşkilatların gizli niyyətlərinə xidmət edir. Təbii ki, bu nə islami təfəkkürə, nə də İslamın bugünkü mövqeyinə əhəmiyyətli bir təsir göstərə bilmir. Yəni kəmiyyətin artımı nəinki keyfiyyəti artırmır, hətta əks təsir göstərir. Belə ki, kəmiyyətə ciddi təsir göstərən cərəyanlar təriqətlər bir çox hallarda bir şəxsin maraqları çərçivəsini aşmır. Bu hal insanları islamın əsl həqiqətindən uzaq sala bildiyi kimi, onun mahiyyətinin düzgün anlaşılmasına da xələl gətirə bilir. Digər tərəfdən, maraqlı bir faktdır ki, inkişaf etmiş ölkələrdə müsəlmanlığı həqiqətən dərk edib qəbul edən şəxslər məhz öz sahəsində kifayət qədər irəli gedə bilmiş və bir növ sivilizasiyanın quru, mənəviyyatsız qanunlarından doymuş şəxslərdir. Bunlar qanı-canı, ən əsası təfəkkürü Qərb prinsipləri ilə yoğurulmuş şəxslərdir və İslam onların ac mənəvi dünyası üçün bir qidadır, estetik zövqdür, ülvi duyğulardır. Belə şəxslər İslamın problemini duysalar da, onun öz həqiqi dəyərini tapmamasına təəssüflənsələr də, bu problemin həlli yolunu göstərə bilməzlər, çünki təməlləri, təfəkkürləri Qərbə məxsusdur. Bu, sadəcə çox müsbət təsirli və həvəsləndirici bir reklamdır. Deməli, İslamın yalnız mənəvi dəyərlərini təbliğ etmək azdır. Əvvəla, bu onun maddi həyatla əlaqəsinin reallığını və mütərəqqi xarakterini tam aça bilmir. İkincisi, onun bir estetik zövq mənbəyi kimi dar bir çərçivədə mənimsənilməsindən və ekzotik “xidmətçilikdən” qurtulmağa yol göstərmir. Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, bu hal əsasən yeni dövrdən yaranmağa başlamışdır. Deməli, bu, heç də İslamın ruhundan gələn və müsəlman alimlərin acizliyindən doğan bir nəticə deyil. Elə isə səbəb nədir? Səbəbi İslam düşüncəsinin inkişaf tarixində axtaraq.
Təqribən VII əsrin əvvəllərində təşəkkül tapan islam boş bir yerdə və boş bir təfəkkür üzərinə gəlmədi. Tarixçilərin də bildirdiyi kimi, həqiqətən, həmin dövrdə ərəb dünyasında əxlaq və bu əxlaq əsasında formalaşmış düşüncə cahil vəziyyətdə idi. Lakin bununla yanaşı, ərəb dünyasında bədii təfəkkür yüksək səviyyədə idi. Yalnız bunu demək kifayətdir ki, islamın ilk illərində fəaliyyət göstərən, yazıb-yaradan və cəmiyyəti üçün yüksək nümunə olan şəxslər – əshabələr heç də islamla bərabər doğulan uşaqlar, yeniyetmələr deyildilər. Bunlar pozulmuş cəmiyyətə baxmayaraq, öz düzgün əxlaqlarını qoruyub saxlaya bilmiş, sağlam düşünməyi bacaran və bu səbəbdən də İslamın məziyyətlərini ilk vaxtlarından olduğu kimi dərk edə bilən və qısa müddətdə İslamın dayaq sütunlarına çevrilə bilən şəxsiyyətlər idilər. Bəli, İslam dini yeni bir təfəkkür və həyat tərzi gətirdi və burada iki istiqamətdə inkişaf edən, lakin eyni nəticəyə aparan proseslər başlandı: bir tərəfdən, əvvəldən var olan biliklərin, düşüncənin yeni istiqamətə yönəldilməsi, uyğunlaşdırılması, digər tərəfdən, sırf islamın öz spesifik ideyalarının get-gedə çiçəklənməsi. Məsələn, əgər bədii təfəkkür, şeir sənəti, düşüncələrin poetik ifadəsi cahiliyyə dövründən qalan bir miras idisə, fikirlər, ideyalar islama xas idi. Əgər yüksək ticari və mədəni əlaqələr cahiliyyə zamanında kifayət qədər inkişaf etmişdisə, insan hüquqlarının tanınması və hər şəxsin haqqına hörmət göstərilməsi islamın bəxş etdiyi bir nemət idi. Məhəmməd peyğəmbər (s.) insanlarla, onların doğru olmayan düşüncələri ilə mübarizə aparırdı, miras qalan mədəniyyətlə deyil. Buraya həm bir xalqın illər, əsrlər ərzində yaratdıqları maddi və mənəvi mədəniyyət, həm də əvvəlki dinlərdə də var olan bir sıra ənənələri, mərasimləri, ümumiyyətlə təfəkkürü formalaşdıran amilləri aid etmək olar.Təsadüfi deyil ki, o, Məkkəni müharibə ilə fəth etmədi və şəhərə sülhlə girdi; Kəbəni deyil, onun içindəki bütləri qırdı. Bu, iki təfəkkürün qarşılaşması və daha mütərəqqi, daha işıqlı olanın digərini get-gedə öz içində əritməsi, assimilyasiyaya uğratması və fərqli istiqamətdə davam etdirməsi idi. İslam bu münasibəti bütün yayıldığı məkanlarda da göstərirdi və acınacaqlı bir haldır ki, sonrakı dövrlərdə İslamın bu liberallığı onun öz əleyhinə bir silaha çevrildi. İlk olaraq İslam düşüncəsinin formalaşmasında xüsusi əhəmiyyətə malik bir sıra amillərə qısaca toxunaq. İslam tarixinin ilk illərində hər şeydən əvvəl Qurani Kərim bir mətn olaraq oxucular üçün aydınlaşdırılmalı idi. Bu niyyətlə fiqh (islam hüququ) və təfsir (şərhçilik) meydana çıxdı. Eyni zamanda, Məhəmməd peyğəmbər (s.) bir şəxsiyyət kimi tanıdılmalı idi: dinin peyğəmbəri, xalqın rəhbəri və Allahın seçdiyi bir bəndə olaraq. Bu niyyətlə hədisçilik (peyğəmbərin həyatından və söhbətlərindən alınan nümunəvi kəlamlar) təşəkkül tapdı. Bunlar islamın zahiri tərəfi idi. Lakin onun mahiyyətinin də üzə çıxmasında bir zərurət var idi və bu zərurətdən təsəvvüf doğuldu. Doğuldu və onun vasitəsilə islamın mahiyyətindəki sevgi və müqəddəslik duyğusu, insaniyyətin ali mərtəbəsinə ucalmağın, həm əxlaqını, həm də təfəkkürünü kamilləşdirməyin “xəritəsi” dünyanın ən ucqar yerlərinə qədər gedib çıxdı. Bunlarla yanaşı bir sıra mütəfəkkirlər də var idi ki, Qurani Kərimdə irəli sürülən bəzi məsələlərlə bağlı şəxsi mülahizələrini irəli sürməyə çalışır, Quranın mətnini yalnız dini deyil, həm də fəlsəfi aspektdən dəyərləndirməyə cəhd edirdilər. Əlbəttə, qoyulan problemlərin özləri dini xarakterli olduğundan, şərhlərdə, təhlillərdə də dini yön üstünlük təşkil edirdi. Burada əsasən iradə azadlığı, ruh, dünyanın, ümumiyyətlə varlıqların yaranışı problemləri müzakirə obyekti idi. Beləliklə kəlam, islam sxolastikası yarandı. Bütün bunlar, islamın mahiyyətinin açılmasına xidmət edirdi. Lakin İslam bir tayfa, məhdud bir məkana deyil, bütün bəşəriyyətə nazil olan və mahiyyətində ümumbəşəri ideyalar ehtiva edən bir dindir və islami düşüncə məhdud bir çərçivədə qala bilməzdi, qalmadı da. Həm dünya ondan xəbər tutmalı, həm o, dünyanı tanımalı idi. Düzdür, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, təsəvvüf vasitəsilə islamın sərhədləri genişlənmişdi. Lakin təsəvvüf, necə deyərlər, könüllərə, ruhlara sirayət edirdi, islamın rasional səviyyədəki mütərəqqi ideyaları isə çatdırılmamış qalırdı. Bundan başqa, IX əsrdə fəlsəfə aləmində artıq sabitləşmiş, özünü doğrultmuş fəlsəfi istiqamətlər, əsrlər keçməsinə rəğmən hələ də ətrafında kifayət qədər tərəfdar və ardıcıl toplayan fəlsəfi ideyalar (məsələn, Platona, Aristotelə və s. məxsus) var idi. İslam düşüncəsi onların yanında özünü təsdiqləməli, eyni zamanda, onları islam işığında təqdim etməli idi. İslamın təşəkkülü dövründə vurğulanmalı olan başqa bir mühüm məsələ də həmin dövrə qədər 7 əsrlik bir tarix yaşamış, artıq ortaya kifayət qədər elmi-fəlsəfi ədəbiyyat qoymuş xristianlığın varlığı idi. Öz daxilindəki çəkişmələrdə və təbəddülatlarda boğulan, öz həqiqi mahiyyətini təhriflərdən qoruya bilməyən və ağır günlər yaşayan xristianlıq! Xristianlığın timsalında insanlar, xüsusilə qərblilər acı bir təcrübə yaşamaqda idilər. Ən təhlükəli olan isə, xristianlığın İslamın həqiqiliyini qəbul etməyərək, onda ciddi bir mahiyyət görmək istəməməsi idi. Yaranmış belə bir tarixi şəraitdə İslam bir növ həm özünü bu öldürücü dalğadan qorumalı, həm də insanlara sözün hər mənasında imanlarını qaytarmalı idi. Bunun üçün isə insanda yaranışından var olan həqiqət sütunlarının üzərindəki əyri divarları uçurmaqla yanaşı, yeni təfəkkür tərzi, təfəkkür sistemi qurmalı idi. Beləliklə, sonuncu bir din olaraq İslamın üzərinə bir çox missiyalar düşdü. Və əminliklə demək olar ki, missiyasının ağırlığı səbəbindən o, bu qədər geniş ehtivalıdır. Maraqlıdır ki, Qurani Kərimdə ilk gündən ən müxtəlif xarakterli istiqamətlər özlərinə dəstək tapa bildi, kəskin şəkildə dinin əleyhinə olan adamlar belə bu müqəddəs kitabda ruhlarını sakitləşdirəcək notlar duydular. Buna nümunə olaraq, islamın əsasən ruhani yüksəkliyini özündə əks etdirən təsəvvüfün dinindən, dilindən, irqindən asılı olmayaraq dünyanın ən müxtəlif yerlərində böyük rəğbət və maraqla qarşılanmasını və əks-səda tapmasını göstərmək olar. Nəhayət, deyilənləri yekunlaşdıraraq bir daha vurğulayaq ki, islam özündən əvvəlki əbədi ideyaları dövrün çirkabından təmizləməklə, onlara yeni həyat verməklə yanaşı, həm də yeni bir güc və böyük yaradıcı enerji mənbəyi oldu. Bu, Mütləq İdeyanın inkişaf xəttində yeni bir mərhələnin böyük potensiala malik başlanğıc nöqtəsi, özündən əvvəlki təfəkkürlərdəki əbədi hikmətin sütunları, sağlam bünövrəsi üzərində möhtəşəm bir binanın qurulmağa başlaması idi. Yad təfəkkürlə islam fəlsəfəsinin sintezi IX əsrdə Abbasi xəlifəsinin yaratdığı “Hikmət evi” qədim yunan filosoflarının əsərlərini ərəb dilinə tərcümə etməklə İslam dünyası ilə qədim fəlsəfə arasında bir körpü saldı. Yad mədəniyyətin, yad təfəkkürün məhsulu olan qədim yunan fəlsəfəsinin İslam aləminə daxil olması iki reaksiya doğurdu. Birincisi islam dinini təhriflərdən, yanlış şərhlərdən və fərqli istiqamətə yönəlmədən qorumaq idi. Bu missiyanı öz üzərinə götürənlər hələ islamın erkən illərindən təşəkkül tapmış hədisçilər, təfsirçilər oldu. İkinci reaksiya daha çox şərh və təhlilə əsaslanan bir yol idi. Bu, qədim fəlsəfəyə islami rakursdan baxış, eyni zamanda İslama “yad gözlə” baxmaq, onu qədim fəlsəfənin terminologiyasına uyğunlaşdırmaq cəhdi idi. Bu, iki fərqli təfəkkürün sintezi, iki qütbün kəsişmə nöqtəsinin aranması və tapılması idi! Məhz bu səbəbdən istər mötəzililər və əşərilər, istərsə də məşşailər fəlsəfədə yeni nəfəs, yeni istiqamət oldular və dünya fəlsəfə tarixində əhəmiyyətli rol oynaya bildilər,. Bir sıra fəlsəfə tarixçilərinin fikrinə görə, məhz bu illər, yəni orta əsrlər İslam Şərqinin qızıl dövrüdür. Tarixdə Aristoteldən sonra “ikinci müəllim” adı ilə məşhur olan Fərabi, yalnız fəlsəfəsi isə deyil, tibdəki nəzəriyyələri və metodları ilə dünyanı bu gün də heyrətə gətirən İbn Sina da, Qərbin yalnız XIX əsrdə “kəşf etdiyi” sosiologiya elminin əsl yaradıcısı İbn Xəldun da və daha neçə dahilər məhz bu dövrün – təfəkkürlərin sintezləşdiyi dövrün yetirmələridir. Onların irəli sürdükləri ideyalar və bu ideyalar əsasında ərsəyə gətirdikləri əsərlər qədim hikmətin islami şərhi və ya qədim fəlsəfənin terminləri ilə islamın mahiyyətinin açılışı idi. Təsadüfi deyil ki, bu ideyalar neçə əsrlər sonra Avropanı əsrlərin mürgüsündən oyadan, onun qızıl dövrünü yetişdirən amil və Qərbdə yeni bir təfəkkürün təməlini qoyan toxumlar oldu. Qeyd etdiyimiz iki istiqamətlə yanaşı, daha bir istiqamət də mütləq vurğulanmalıdır. Belə ki, əgər islam elmləri adı ilə məlum olan fiqh, hədis və təfsirin nümayəndələri sırf dinin mövqeyindən çıxış edərək yad təfəkkürü yaxına buraxmır, onu küfr elan edirdilərsə, ikincilər – filosoflar öz təfəkkürlərində hər ikisinin bərabər nisbətindən və ya sintezindən çıxış edirdilər. Üçüncülərin mövqeyi isə daha orijinal idi: qədim fəlsəfəni bir pyedestal olaraq istifadə edərək islamın öz hikmətini ortaya qoymaq. Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi kimi, Mühyiddin İbn Ərəbi kimi. Məlum olduğu kimi, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin işraq fəlsəfəsinin giriş hissəsi Aristotel məntiqi olsa da, əsas hissədə mütəfəkkir əsl hikmətin – nur haqqında mülahizələrin təqdiminə keçir. Filosof yazır: «Nurlar elmindən və onun təməli üzərində olanları qeyd etməklə mənə Allah Təalanın yolu ilə gedən hər kəs yardım edib və bu, hikmət almaq qabiliyyətidir» (11, 10). Ümumiyyətlə İşraq fəlsəfəsinin təhlilindən belə məlum olur ki, o, yalnız bir şərqli təfəkkürünün məhsulu deyil. Universal xarakterli bir nəzəriyyə, dinindən və dilindən asılı olmayaraq bu, nur probleminin inkişaf tarixinin zirvəsidir. Maraqlıdır ki, Sührəvərdi bildirir ki, bütün elmlərin başında Ağasademon (Şit və ya Şis peyğəmbər), Hermes və Asqlinos durur və bir kökdən qaynaqlanan hikmət iki istiqamətə ayrılır: antik filosofların və qədim fars müdriklərinin, Zərdüştün düşüncə və mülahizələrində, həyat tərzində və mənəvi təcrübə yollarında özünü büruzə verən hikmət kimi. Bəşərlə bərabər doğulan və qırılmadan davam edən nur hikmətinin son olaraq İslam filosof və mütəfəkkirlərinin dünyagörüşlərində təcəlli etdiyini yazan Sührəvərdi burada da hikmət sahiblərini iki istiqamətə ayırır: məşşailərə – Aristotel fəlsəfəsinin davamçılarına və sufilərə – ilahi hikmət (mərifət) sahiblərinə. Başqa sözlə desək, o, işraqi hikmətin rasional (bəhs, tədqiq) və irrasional (ilahi hikmət) mərtəbələrdən (11, 11-12) ibarət olduğunu və bu silsilənin ta qədimdən bu günə kimi uzandığını təsdiqləyir. Fəlsəfi sistemində özündən əvvəlki hikmətləri üzvi şəkildə birləşdirən digər filosof Mühyiddin İbn Ərəbidir. Belə ki, o, özünün “Fusus əl-Hikəm” əsərində “Məhəmməd Həqiqətini” – varoluşun mahiyyətini izah etmək üçün Adəmdən tutmuş Məhəmməd peyğəmbərə (s.) qədər əksər peyğəmbərlərin malik olduqları hikmətlərin mahiyyətini şərh edir. O, yazır: «İnsanlıq Allaha xəlifə olmaq deməkdir. Allahın xəlifəsi olmaq isə vəlilik, peyğəmbərlik, risalət, imamlıq, əmirlik və idarəetməni ehtiva edən ümumi bir mərtəbədir. İnsanın yetkinliyi bütün bu mərtəbələrin yetkinliyinə bağlıdır. Bu xüsusiyyət Adəmdən sonuncu insana qədər bütün insanlarda potensial olaraq vardır» (8, 366). Başqa sözlə desək, hər bir insan özündə əbədi hikməti ehtiva edir və öz mahiyyətini dərk etmək üçün bu əbədi hikməti izləməli, onun inkişaf qanunauyğunluğunu öyrənməlidir. Bəli, heç bir hikmət öz inkişaf xəttində qırılmır, daha doğrusu, qırılanlar tarixdə qalmır, mənbəsiz arx quruduğu kimi. Bu həqiqətdən xəbərdar olan hər bir mütəfəkkir də öz fəlsəfəsini boş yerdə deyil, kökünü araşdıraraq, onun bugünkü təzahürünün səbəblərini, şərtlərini göstərərək təqdim edir. Dediklərimizdə bir incə məsələni diqqət mərkəzində saxlamağa çalışırıq: islam düşüncəsi tarixində sırf dini aspektin də, qədim yunan fəlsəfəsi ilə sintezləşən istiqamətin də öz əhəmiyyəti, öz rolu olsa da, məhz özündən əvvəlki hikmətin üzərində qurulan fəlsəfə öz yeniliyi və orijinallığı ilə əvvəlkilərə və ümumiyyətlə tarixə, zamana “meydan oxuya” bildi. O, özündə əvvəlki hikməti yaşatmaqla yanaşı, daha vacibi, onun yeni bir qatını açmış olur, əvvəlkinin inkişafını yeni şəraitdə davam etdirməklə özünün əbədi hikmətin bir halqası olduğunu təsbitləmiş olur. Hər dövrün, şəraitin tələbinə, daha doğrusu, dəbinə uyğun yazılan, bir çox hallarda hətta müəyyən bir müddət ərzində məşhurlaşan ideyalar isə məhz sıfırdan başlamağa üstünlük verərək yenilik adına qədim köklərindən imtina etdiklərinə görə sönməyə məhkumdur.
XII-XIII əsrlərdən başlayaraq İslam Şərqində yazılan əksər əsərlər şərh xarakterli olmuşdur: böyük filosofların əsərlərinin təhlili və bu təhlillərə yazılan təhlillər (haşiyələr). Məsələn, təkcə İbn Sinanın əsərlərinə yüzlərlə şərh və haşiyələr yazılmışdır. Təbii ki, onlarda hər hansı bir orijinallıq axtarmaq çətin məsələdir, çünki müəllifin məqsədi ilk növbədə öz sələfinin əsərini təqdim və təhlil etməkdir. Bu, həmin əsəri anlama və dərk etmə baxımdan xeyirli və lazımlı bir addım olsa da, burada nə irəliyə inkişaf etməkdən, nə də hər hansı əhəmiyyətli yenilikdən söz gedə bilməzdi. İslam Şərqində dinin rolunun artması ilə əlaqədar olaraq, elm və mədəniyyət sahələrində də aparıcı rol təfsirçilik, hədisçilik və fiqh bu istiqamətə verilirdi. Bunların inkişafı isə ədəb-əxlaqın digər mövzuları üstələməsinə səbəb olurdu. Həmin dövrdə əksər müəlliflərin əsərləri nəsihətlər, vəsiyyətlər şəklində yazılırdı, islami dəyərlərin məişətdə düzgün tətbiqi ətraflı izah edilirdi. Maraqlıdır ki, yuxarıda orijinallığını və yeniliyini vurğuladığımız təsəvvüf fəlsəfəsi də bu ənənəyə qoşulmuşdu. Bu dövrləri təsəvvüfdə parçalanma – təriqətlərin yaranması prosesinin getməsi ilə səciyyələndirmək olar: ayrı-ayrı mürşidlərin nüfuzu əsasında hər təriqətin öz ədəb-əxlaq tələbləri olan kiçik, lokal hakimiyyətinin qurulması, ayrı-ayrı şəxslərin, təriqətlərin eyni şeyləri fərqli üslublarda və üsullarla çatdırması. İslam mədəniyyət bölgəsi öz vahidliyini həm coğrafi, həm də dünyagörüşü baxımdan qoruyub saxlayırdı. Əsasən ərəb dilində yazılmış əsərlərə elə ərəb dilində və ya fars dilində şərhlər yazılırdı. Mahiyyətdə isə bu, islamın bütünlüyünün bir parçalanma prosesinin başlanğıcı, vahid qüvvənin hissələrə bölünməklə zəifləməsi, bir-birinin qəniminə çevrilməsi idi. Təsadüfi deyil ki, İslam Şərqində də Uzaq Şərqdə müşahidə edilən bir hal yaşanmaqda idi: qədim ənənəyə sadiqliyin nəticəsi kimi yeni fəlsəfi cərəyanlar yaranmır, əksinə, sayları artırdı, yəni dəyişikliklər keyfiyyətdə deyil, kəmiyyətdə özünü göstərirdi. Əhəmiyyətli və dərin mənalı dəyərlər (xüsusilə, təsəvvüfdə) xırdalanır, yüksək təfəkkür səviyyəsi üçün nəzərdə tutulan meyarlar primitiv səviyyəyə endirilir, kütlə üçün təqdim edilirdi. Zahiri amillər əsl mahiyyəti kölgədə qoymaqda idi. Bu prosesi bir növ yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, möhtəşəm bina üçün nəzərdə tutulmuş təməl üzərində xırda-xırda gecəqonduların tikilməsinə bənzətmək olar. Birlik var, vahid, möhkəm kök var, eyni zamanda, parçalanma, ziddiyyət də var. Həmin zaman kəsiyində Qərbdə artıq millətlərin və bunun zəminində ayrı-ayrı millətlərə xas fəlsəfənin formalaşması prosesi gedirdi, yəni milli kimliyin formalaşması prosesi getməyən İslam Şərqinin qarşısına artıq get-gedə özünü təsdiqləməkdə olan ayrı-ayrı milli fəlsəfi sistemlər – alman fəlsəfəsi, fransız fəlsəfəsi və s. çıxmağa başlamışdı. Qərbdə öz milli xüsusiyyətlərini anlayan, öz milli ruhunu tanıyan millətlər onu İslam Şərqindən aldıqları hikmətlə sintezləşdirməklə fəlsəfi təfəkkürdə irəliyə daha bir addım atmış oldular. İslam Şərqində müzakirələr, mübahisələr hələ də təməl ətrafında getdiyinə görə, zədələr də məhz ona və deməli, islamın mahiyyətinə dəyirdi. Qərbdə isə çoxdan bu təməl üzərində yeni ideyalar yaranmışdı və təməl nəinki zədələnmir, əksinə qat üstünə qat gəldikcə möhkəmlənir, birləşdirici qüvvəsi artırdı. Qərbdə milli fəlsəfələrin yaranmasını fəlsəfə tarixində yeni səhifənin, yeni sözün deyilməsinə səbəb ola bilirdisə, mərtəbə-mərtəbə ucalırdı. İslam Şərqində isə kiçik tikililər üzərində durduqları təməlin bir hissəsini öz görüşləri hüdudunda dəyərləndirir və bütün bunlar islam aləmində mənasız çəkişmələrə və münaqişələrin yaranmasına gətirib çıxarırdı. Burada daha bir əhəmiyyətli faktı da vurğulamaq lazımdır. Xristianlıqda insanın Allaha yolu kilsədən keçir və Qərb təfəkkürünün ilk işi bu vasitədən qurtulmaq – az qala dinin, imanın sinoniminə çevrilmiş kilsəni aradan götürmə oldu. İslamda isə bu müqəddəs əlaqədə – əhddə heç bir kənar vasitə yoxdur, amma min bir yola əl atırlar ki, bu vasitə yaransın. Dediklərimizin daha dəqiq mənzərəsini hər iki təfəkkürdə aparılmış “islahatlaşma” prosesləri timsalında daha aydın təsəvvür etmək mümkündür. Avropada islahatlaşma prosesi Renessans dövründə aparılmış və əsas məqsəd kilsənin hakim ideologiyasının düşüncələrdə yaratdığı durğunluğu ortadan qaldırmaq olmuşdur. Dediklərimizə nümunə olaraq həm o dövrdə təşəkkül tapan və kilsənin əleyhinə qalxan protestantlığı, həm də insanın iç dünyasından, əsl həqiqətdən uzaq düşən sxolastikada düşüncənin və mənəviyyatın əhəmiyyətini yenidən qaytarılmasında əhəmiyyətli rol oynamış mistik filosofları göstərmək olar. Təsadüfi deyil ki, Renessans dövrünün «islahatlaşma» prosesinin başlıca qaynağı kimi sxolastika dövründə mövcud olan alman mistisizmini (Geniş bax: 7, 178) və onun ən görkəmli nümayəndəsi, «almanca fəlsəfə terminlərinin atası» (Geniş bax: 7, 179), özündən sonrakı əksər mistik filosofların istinad yeri olan Meyster Ekxartı (1327) göstərirlər. Avropada aparılan islahatlaşma dinin elmdən ayrılmasına və bununla da Qərbdə yüksək inkişafın təməlini qoydu. İslam Şərqindən alınan yeni ideyalarla xristian aləmi nəinki öz təfəkküründə yeni imkanlar açdı, həm də din və elm arasındakı mübarizədə hər birinin öz yerini təyin edə bildi və hər birinin öz istiqaməti boyu inkişaf etməsinə şərait yaratdı. Məsələ burasındadır ki, xristianlıqda elm dinlə mübarizə aparmalı idi. Çünki din elmin düşməni idi. Nümunə üçün göstərək ki, həm Apologetika, həm də sonrakı dövrlərdə qədim yunan fəlsəfəsi və ümumiyyətlə dindən kənar hər hansı mütərəqqi fikir, ideya kilsə tərəfindən ciddi şəkildə təqib olunur, hətta ölümlə cəzalanırdı. Hazırda tarixin həmin acı dövrünü təsvir edən bir çox əsərlər yazılır. Buna nümunə olaraq U.Ekonun “Qızılgülün adı”, D.Braunun “Mələklər və iblislər” və s. əsərlərini göstərmək olar. Bununla belə, maraqlıdır ki, Qərbdə həm dinin institutlaşması və müstəqil hakimiyyətə sahib olması, həm də elmi nailiyyətlər elə bir səviyyəyə qalxıbdır ki, aralarındakı qanlı nifaq yalnız bədii əsərlər hüdudlarında təsvir edir. İslam öz timsalında dinin elmə nəinki mane olmadı, əksinə, yeni ideyalar üçün mənbə ola bildi və elə ilk illərindən elmin, fəlsəfənin inkişafına xüsusi diqqət də göstərdi. Bu qayğının təzahürü kimi elmin hər bir sahəsi dinin çərçivəsi daxilində inkişaf etməkdə idi. Bunu nəzərə alaraq Səlahəddin Xəlilov yazır: “İslam yarandığı vaxtdan nəinki elmə qadağa qoymamış, hətta insanları elmi fəaliyyətə sövq etmişdir. ...Məhz buna görə də islamın yarandığı və yayıldığı ilk əsrlərdə elm sürətlə inkişaf etmiş və əvvəlcə ərəb ölkələri, sonra isə bütün islam dünyası elmin inkişaf səviyyəsinə görə dünyada ən qabaqcıl mövqe tutmuşlar. Böyük din xadimləri eyni zamanda böyük elmi kəşflər etmiş, elmin bir sıra sahələrini inkişaf etdirmişlər” (3, 145). İslam dininin zəngin bilik mənbəyi olması və həyatın ən müxtəlif tərəflərini ehtiva etməsi imkan yaratdı ki, tədricən din elmi nəiniki sıxışdırsın, həyya onu əvəz etmək iddiasına düşsün. İslam tarixində islahatlaşma kimi məlum olan proses də məhz bu ideyaya xidmət etmişdir. XI əsrin görkəmli ortodoks alimi İbn Həzmin (1064) ideyalarından qaynaqlanan islahatlaşma prosesi XIV əsrdə (Geniş bax: 6, 319-322) Əhməd b. Teymiyyə əl-Hərraninin (1327) simasında yeni bir qüvvə ilə inkişaf etdi. Məqsəd islam adına səslənən hər bir ideyanı, dini-fəlsəfi cərəyanı təftişi etmək və İslamı Məhəmməd peyğəmbərdən (s.) sonrakı yeniliklərdən təmizləmək idi. Bunu həm də neçə əsrlər keçəndən sonra islamın təməlini “bərpa etmək”, peyğəmbər dövründəki halını qaytarmaq cəhdi idi. İslahatlaşma prosesi bir tərəfdən, islam düşüncəsində müəyyən aydınlıq gətirmək niyyəti ilə aparılsa da, digər tərəfdən onu əkilmiş ağacı qol-budaq atıb böyüməsinə, çiçəkləməsinə, bar verməsinə uyğun şərait yaratmaq əvəzinə, tez-tez qazıb ağacın kökünü yoxlamağa, pöhrələrini qırıb atmağa bənzətmək olar. Ən əsası isə, bu, dini təfəkkürün daha da sabitləşməsinə və dünyagörüşlərdə, o cümlədən, elmin inkişafının istiqamətlənməsində aparıcı qüvvəyə çevrilməsinə səbəb oldu. İslam aləmində elm və din siam əkizləri kimi həm doğma bağlarla əlaqəli idilər, həm də bir-birinə mane olurdular. Hər iki dində eyni istiqamətdə aparılan islahatlaşma fərqli nəticələrə gətirdi. İqbal Qəzali ilə Kantın rasionalizm və iman arasında sərhəd qoymaqdan ibarət olan “peyğəmbəranə bir mahiyyət daşıyan” missiyasını müqayisə edərək bildirir ki, “Kant öz prinsiplərinə uyğun gələn formada hərəkət etdiyi üçün Allahı tanıma imkanını qəbul etməzdi. Qəzali isə düşüncə analizinə bel bağlaya bilmədiyi üçün mistik təcrübəyə yönəldi və orada din üçün müstəqil bir məzmun tapdı. Beləliklə də, dinin elmdən və metafizikadan tamamilə müstəqil şəkildə mövcud olmaq hüququnu təmin etməyə müvəffəq oldu” (1, 189). Belə məlum olur ki, Kantdan fərqli olaraq Qəzali ağlın məhdud çərçivəsinə bir qapı qoydu – dini-mistik təcrübə. Yəni həm Qəzali, həm də Kant rasional təfəkkür və din arasında sərhəd qoydular. İslam Şərqində Qəzalinin göstərdiyi yol bir tərəfdən bu istiqamətdə inkişafı təmin etsə də, insanın bir ruhani varlıq kimi imkanlarını artırsa da, digər tərəfdən rasional təfəkkürün məhdud imkanlı olduğu üçün ümumiyyətlə “qıfıllanmasına” səbəb oldu. Qərbdə isə hər bir tərəfin öz hüdudlarını qorumaqla dərinə inkişaf etməyə üstünlük verildi. İslam düşüncəsi müəyyən mənada qərblilərə elm və din arasında bir aydınlıq gətirmək üçün təkan oldu. Məhəmməd İqbalın fikrinə görə, “Avropa mədəniyyəti sadəcə olaraq intellektual cəhətdən İslam mədəniyyətinin bəzi ən önəmli mərhələlərinin daha çox inkişaf etmiş formasıdır” (1, 190). Təsadüfi deyil ki, S.Xəlilov da tarixdən götürdüyü faktlar əsasında belə bir nəticəyə gəlir ki, “...Şərq təfəkkürünə ən çox uyğun gələn – xristianlıqdır. Qərb təfəkkürünün təməlləri isə dinlər içərisində ancaq islamda müşahidə olunur. Biz Əbu Turxanın “bütün dinlər Şərq hadisəsidir” tezisini qəbul etsək də, hər halda sonuncu din olan islamda Qərb təfəkkürünün rüşeymlərini görməmək mümkün deyil. Belə ki, dinlər insandan bir qayda olaraq fərd kimi bəhs etdikləri halda, yalnız islam dinində toplum – cəmiyyət anlayışı önə çəkilir, ictimailəşmə və deməli həm də sivilizasiyanın təməl şərtləri dini müstəvidə öz əksini tapır.” Əlbəttə, kimsə iddia etmir ki, xristian aləmindəki inkişafın hamısı yalnız İslamın xidmətidir. Lakin belə demək mümkündürsə, ideyanı götürüb onun təzahürü üçün yeni şərait və imkanlar yaratmaq növbəsi bu dəfə Avropanın idi: onlar İslam fəlsəfəsindən aldıqları ideyalar üzərində öz yeni istiqamətlərini qurdular və zəncirvarı reaksiya kimi inkişaf getdi. M.İqbal da təsdiqləyir ki, “bizim intellektual donuqluq içində keçirdiyimiz bütün əsrlər boyunca Avropa İslam filosof və alimləri üçün əhəmiyyətli olan böyük məsələlərlə ciddi şəkildə məşğul olmuş, bunları düşünmüşdür” (1, 190). Avropa yeni bir addım ata bildi, durğunluqdan qurtularaq həm təfəkküründə, həm də elmində əhəmiyyətli irəliləyiş etdi. Təsadüfi deyil ki, bir sıra filosoflar Qərb təfəkkürünün yaranışını məhz bu dövrə aid edirlər. İslam Şərqini bürüyən monotonluq arasında təbii ki, bəzi sıçrayışlar da olmuşdur və İslam aləmində orijinal düşüncəli filosoflar yetişmişlər. Bunlardan Molla Sədra adı ilə məşhur olan Sədrəddin Şirazinin (1641) adını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, işraqilik fəlsəfəsinin ardıcılı olan və Şihabəddin Sührəvərdinin, İbn Sinanın bir sıra əsərlərinə şərh yazan Molla Sədra eyni zamanda orijinal ideyalar irəli sürərək öz düşüncələrində ibnsinaçılığı, işraqiliyi və təsəvvüfü sintezləşdirmişdir (Geniş bax: 6, 312-313). Bəli, bu, özünəqədərki islami təfəkkürlərin yeni bir şərhi, sintezləşməsi və deməli, yenilik idi. Təbii ki, bu təlim dünya fəlsəfə aləmində öz səsini müəyyən dərəcədə eşitdirə bildi və bu gün Molla Sədra fəlsəfəsini öyrənmək, tədqiq etmək istəyən bir çox alimlər vardır. Lakin bu, yenə də İslam düşüncəsinin irəliyə addımı ola bilmədi. Molla Sədradan başqa İslam düşüncəsinin yenidən dirçəldilməsi yolunda bir sıra mütəfəkkirlər olmuşdur ki, onların əməyi, gördükləri işlər diqqətdən kənarda qala bilməz: Molla Fənari (1350-1431), Cəmaləddin Əfqani (1838-1897), Məhəmməd Abduh (1849-1905) və s. Başqa sözlə desək, əsrlər boyu islamın mahiyyətindəki həqiqəti üzə çıxarmağa, onu Qərbin “yedəyindən” xilas edərək öz ayaqları üzərinə qoyub, Qərb təfəkkürü ilə üzbəüz qoymağa çalışan bir çox mütəfəkkir olmuşdur. Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|