MüNDƏRİcat

Ə D Ə B I Y Y A T

(Azərbaycan dilində)

1. 
   Marks K., Engels F. Seçilmiş əsərləri, 3 cilddə, I cild, Bakı: Azərnəşr,1978, 656 s.
   
2. 
   Marksizm fəlsəfəsinin əsasları, Bakı: Azərnəşr, 1960, 695 s.
   

(Rus dilində)

3. 
   Гидденс Э. Стратификация и классовая структура. /Социологические исследования, М – 1992, №-10, стр 107-120.
   
4. 
   Комаров М.С. Социальная стратификация и социальная структура./Социологические исследование, М – 1992, №-7, стр 62-72.
   
5. 
   Кошников Б.Н. Марксизм как радикальная критика либеральной справедливости. /Вопросы философии. М-2005, №-6, стр 37-53.
   
6. 
   Мертон Р.К. Социальная структура и Аномия./ Социологические исследование, М –1992, №-4, стр 91-96.
   
7. 
   Ойзерман Т.И. Марксисткая концепция социализма и реальный социализм. /Вопросы философии. М-2004, №-3, стр 17-31.
   
8. 
   Самарская Е.А. Маркс, Гегель и коммунизм. /Вопросы философии. М-2002, №-3,стр 70-81.
   
9. 
   Семенев В.С. Капитализм и классы, Москва: Наука, 1969, 399с.
   
10. 
    Силичев Д.А.Социальные последствия перехода от индустриализма и модерна к постиндустриализму и постмодерну. /Вопросы философии. М – 2005, №-7, стр 3-20.
    
11. 
    Смелзер Н.Д. Неравенство, стратификация и класс./ Социологические исследование, М – 1992, №-4, стр 79-90.
    

The Doctrine of Marxism about social structure of a society and the modern theory of stratification

(summary)

In clause various doctrines about social structure of a society are considered. Here in comparative the Marxist theory of classes and class attitudes and the modern theory of stratification concerning a role of social layers in a society are investigated. Also in clause on the basis of studying stratification of a modern society it is underlined a number of erroneous positions of Marxism. At the same time it is marked, that the aversion of the doctrine of Marx about classes conducts to the denying, present in it, many rational ideas. For this reason in clause necessity of studying of the most different ideas is marked at studying social structure of a society.
Keywords: Marxism, stratification, society, classes

Toplumun yapısı hakkında marksizm öğretisi ve

günümüzde tabakalaşma kuramları

(özet)
Bu makalede toplumun sosyal yapısını inceleyen kuramlar ele alınmaktadır. Burada marksizmin sınıf ve sınıflararası ilişkiler kuramı ve toplumda sosyal tabakaların fonksiyonunu araştıran günümüz tabakalaşma kuramları karşılaştırmalı olarak incelenmektedir. Makalede aynı zamanda günümüz toplumlarının sosyal yapısının analizinden hareketle markisizmin bazı yanlış yargıları üzerinde durulmaktadır. Bunun yanısıra K. Marx’ın sınıflarla ilgili kuramının yeterince anlaşılmamasının bu kuramdaki birçok rasyonel düşüncelerin inkar edilmesine neden olmuştur. Makalede toplumun sosyal yapısını incelerken farklı kuramların dikkate alınması, aynı zamanda marksist kuramın da göz önünde bulundurulması gerektiği vurgulanmaktadır.
Anahtar kelimeler: markisizm, tabakalaşma toplum, sınıflar

Учение марксизма о социальной структуре общества

и современная теория стратификации.

(резюме)

В статье рассматриваются различные учения о социальной структуре общества. Здесь в сравнительной форме исследуются марксистская теория классов и классовых отношений и современная теория стратификации изучающая роль социальных слоев в обществе.

Также в статье на основе изучения социальной структуры современ­но­го общества, указывается на ряд ошибочных положений марксизма. В то же вре­мя отмечается, что неприятие учения К.Маркса о классах ведет к отри­цанию, присуствующих в нем, многих рациональных идей.. Именно по этой причине, в статье отмечается необходимость пристального внимания к самым различным теориям при исследовании социальной структуры общества.

Ключевые слова: марксизм, стратификация, общество, классы
Dünyanın vahid mərkəzdən idarə olunması problemi

və birqütblü dünya sistemi



Füzuli Məcidli^

Soyuq Müharibədən sonra dünya siyasəti və iqtisadiyyatı bir super­döv­lətdən daha çox asılı vəziyyətə düşdü. Buna baxmayaraq, qüvvələr ba­lan­sını təmin etməklə dünyanı təhlükəsiz məkana çevirmək imkanları hələ tü­kənməmişdir. Bu gün dünya, bir çox tədqiqatçıların proqnozlaşdırdığın­dan daha çox təhlükəlidir və həm də daha az nizamlıdır. Ötən əsrin son­la­rın­da Frensis Fukuyama "Tarixin sonu və son insan" əsərində iddia edirdi ki, “ar­tıq ideologiyalar ölmüş və tarixin sonu gəlmişdir” [2,362]. Mövcud şə­raitdə isə reallıq bunun əksini sübut etdi. İndi dünya ölkələri 1990-cı ilədək olduğundan daha çox beynəlxalq terrorizmdən və sürətli silahlanmadan, nüvə yarışından əziyyət çəkir. Beynəlxalq təşkilatlar isə zəif mövqe nümayiş etdirməkdə davam edir. Kütləvi xəstəliklər və iqlim dəyişikliyi təhlükəsi daha böyük vüsət almışdır. Dini və mədəni ideologiyaların yaratdığı gərginlik intensiv xarakterə malikdir. Beynəlxalq maliyyə sistemi isə balanslaşdırlmamış, şübhəli və gözlənilməz hallarla müşayət olunur.

Amma belə güman olunurdu ki, Soyuq Müharibənin sonu qlobal siyasi sistemləri mürəkkəbləşdirməyəcək, əskinə daha da sadələşdirəcək. Bəs düzgün proqnozlaşdırılmayan məqam nə idi?

Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, XXI əsrdə qlobal inkişafın ən mənfi tendensiyası ondan ibarətdir ki, qloballaşmanın böyük əhəmiyyətə malik pozitiv tərəfi ilə yanaşı, şübhəli, hamıya aydın olmayan qaranlıq tərəfi daha çox özünü göstərməyə başlamışdır. Hətta, bəzi mütəxəssislər iddia edirlər ki, “beynəlxalq ticarətin sərbəstləşdirilməsi o dərəcədə ifrat həddə çatdırılıb ki, istehsal olunmuş Çin mallarını Amerika Birləşmiş Ştatlarına daşıyan konteyner gəmiləri əslində narkotika ticarəti ilə məşğuldur. Nyu-Yorkdan Sinqapura fasiləsiz rejimdə işləyərək sərnişin daşıyan təyyarələr isə bu ölkəyə sərnişin deyil, yoluxucu xəstəlikləri transfer edir”[3,5]. Həmçinin, İnternetin məhz sürətli yayılma texnologiyasına və informasiya təsir gücünə malik olmaqla müsbət xarakteri ilə yanaşı, ekstremist ideologiyaları da reallaşdırdığını sübut etməyə ehtiyac yoxdur.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının mövcud qlobal inkişaf strategiyası daha çox ticarət, daha çox bazarlar əldə etmək, daha çox açıqlıq və səylərin koordinasiyasına istiqamətlənmişdir. Əslində, ABŞ-ın bu istəyinin izahı da çox sadədir: qloballaşmadan dünyanın digər ölkələrinə nisbətən daha çox fayda götürmək. Amerika Birləşmiş Ştatları etiraf edir ki, qloballaşmanın terrorizm, dini ekstremizm, kibercinayətkarlıq kimi anaxronik elementlərə malik qaranlıq tərəfləri də vardır. Lakin onlara görə, ABŞ-ın dünya üzərində nəzarətinin daha da genişləndiriməsi sayəsində bu problem yumşaldıla və aradan qaldırıla bilər. Faktiki olaraq, bir çox hallarda beynəlxalq təşkilatlar Amerika Birləşmiş Ştatlarının vəziyyətə uyğun yürütdüyü siyasətdən asılı olur. Deməli, ABŞ "hədəf"ə çatmağa və qloballaşmış dünyanı öz ətrafında birləşdirməyə can atır. Professor S.Xəlilov “Sivilizasiyalararası dialoq” kitabında qeyd edir ki, “müasir dövrdə proseslər vahid sivilizasiyanın formalaşması istiqamətində gedir. Ən azı, qloballaşma buna xidmət edir” [6,8]. Professorun fikrincə, qloballaşma Qərb dəyərlər sisteminin dünyaya yayılması, hamı tərəfindən qəbul olunması və ya hamıya qəbul etdirilməsi proseslərini əhatə edir.

Son dövrlər beynəlxalq münasibətlərdə ikiqütblü sistemdən birqütblü sistemə keçid tendensiyasının müşahidə olunmasına toxunan S.Xəlilov qeyd edir ki, “bu hal konkret siyasi-iqtisadi situasiyanı ifadə edir və hər hansı obyektiv-zəruri inkişaf qanunauyğunluğunu əks etdirmir” [6,23]. Bu səbəbdən də ABŞ-ın dünyanı vahid mərkəzdən idarə etmək iddiasına tam şəkildə nail ola biləcəyi inandırıcı deyildir. Digər dövlətlərin buna imkan verməməsi problemin yalnız bir tərəfi olsa da, əslində məsələnin mahiyyəti daha dərindir. Çünki həmin strategiya nöqsanlıdır.

Teyyar de Şarden də qeyd edir ki, “bəşəriyyətin bütövləşməsindən bö­yük qüvvə alınması gözlənilir. Lakin bu qüvvənin həmişə idarə edilə bilə­cə­yi sual altındadır” [6, 23]. Doğrudan da, əsası 1648-ci il Vestfal sülh mü­qa­vi­ləsi ilə qoyulan müasir beynəlxalq münasibətlər düzəninin müxtəlif dövr­lər­də çoxqütblü və ikiqütblü xarakterinin müşahidə olunmasına baxma­yaraq, heç zaman təkqütblü sistem və onun qloballaşma ilə kombinasiyası özünü göstərməmişdir. Lakin Sovet İttifaqının dağılması ilə yeni bir transformasiya dövrü keçirən dünyanın mükəmməl strukturundan danışmaq hələ çox tezdir. Çünki yeni sistemin hələ tam şəkildə formalaşmaması dünya siyasətində və dövlətlərarası əlaqələrdə antidemokratik meylləri gücləndirir. Getdikcə dərinləşməkdə olan balanslaşmadan yankeçmə halları beynəlxalq münasibətlərin dərin böhran burulğanına yuvarlanmasına, dünya təhlükəsizlik sistemində dərin çatların yaranmasına gətirib çıxarmışdır.

Beynəlxalq münasibətlər sisteminin formalaşmasında da yalnız bir dövlətin dominant mövqeyinin faydalı cəhətləri olsa da, qloballaşma prosesini vahid mərkəzdən idarə etmək istəyi və cəhdlərini bu sıraya daxil etmək ədalətli hesab oluna bilməz. İdeyaların, kapitalın, texnologiyanın və insanların mobil hərəkəti nəticəsində qloballaşmanın sürətli inkişafı fəsadlara da yol açır. Həmin inkişafın çox hissəsi artıq 1990-cı illərə qədər həyata keçmişdi. 1990-cı illərdə isə beynəlxalq sistemdə birqütblülük tendensiyasının formalaşmağa başlaması əsas hadisə oldu. İlk dəfə olaraq qloballaşma nəzəri və praktik cəhətdən konkret bir super dövlətin simasında dünya miqyasında qəbul etdirildi. Son 20 ilə yaxın müddətdə baş verən proseslər onu göstərdi ki, beynəlxalq sistem sadəcə təhlükəli bir qarışıqlıqdan ibarətdir. Bu dövr ərzində qloballaşmanın müşahidə olunan mənfi təsirləri onun özünün nəticəsi deyildir. Bunlar daha çox bir qütbün dominantlığının qaranlıq tərəfidir.

Təkqütblülüyün fəsadları

Bazar iqtisadiyyatının açıq və sadə məntiqi nə üçün birqütblülük və qloballaşmanın bir-birini tamamlamadığını izah etməyə imkan verir. İqtisadiyyatda belə bir qanunauyğunluq mövcuddur: Kimsə monopolistlərlə hesablaşmırsa bu iki tərəfdən biri, ya bazar, ya da inhisarçı üçün mənfi sonluqla nəticələnir. Bu qanunauyğunluğa əsaslanaraq, "təkqütblü qloballaşmanın" təhlükəli tərəflərini üzə çıxaran üç fundamental yanaşmanı təklif edirik:

1. 
   Qüvvət amilindən istifadə olunaraq formalaşdırılmaqda olan yeni qaydaların, beynəlxalq münasibətlərin tarixən formalaşmış universal norma və dəyərlərdən önə keçmək və onları sıradan çıxarmaq təhlükəsi ortaya çıxmışdır.
   

Güc faktoru beynəlxalq siyasət arenasında iki funksiyanı yerinə yetirir. O, dövlətin qabiliyyət və imkanlarını artırır və bununla yanaşı, dövlət üçün təhlükə olacaq mənbələrin də sayını çoxaldır. Bu proses inkişaf etdikcə bəzən ikinci hal, yəni təhlükə və təhdidlər önə keçərək beynəlxalq sistemin strukturuna neqativ təsir göstərməyə başlayır. Bu zaman beynəlxalq hüququn fundamental norma və prinsiplərinə qayıtmaq zərurəti meydana çıxır. Çünki güclü dövlətlər daha geniş təsir dairəsinə malikdirlər və iqtisadi maraqları dünyanın bütün bölgələrinə istiqamətlənmişdir. Onların buraxdığı səhvlər özündə daha böyük təhlükələri ehtiva edir. ABŞ-ın ipoteka bazarından başlayan son maliyyə böhranı bunun ən bariz nümunəsidir. Bu elə geniş vüsət almışdır ki, onu məhdudlaşdıran universal prinsiplərin bu imkanlar qarşısında sədd çəkəcəyini qabaqcadan proqnoz­laşdır­maq da mümkün deyildir. Tarixə də nəzər saldıqda görürük ki, analoji hadisələr hələ bundan çox-çox əvvəl, tək bir gücün hökmranlıq etdiyi zamanlarda da baş verməyə başlamışdı. Buradan marqlı bir sual ortaya çıxır. Qədim Romadan Sovet İttifaqına qədər genişlənib yüksələn imperiyalar nə üçün heç vaxt üzləşdikləri təhlükələrdən yan keçə bilməmişlər?

Ola bilsin ki, bu gün Amerika Birləşmiş Ştatları da eyni aqibəti ya­şa­maq­dadır. Neftdən asılı olan bütün sahələrdə müşahidə olunan böhran, o cüm­lədən kütləvi xəstəliklərə və qlobal istiləşməyə rəvac verən nüvə səna­ye­sinin inkişafı bunun elementləri hesab oluna bilər. Yuxarıda qeyd etdi­yi­miz yanaşma göstərir ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarının gücü artıq bu təh­lükə­lərin qarşısını almaqda kifayət etmir. Bu problemin ən aktual tərəfidir. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, çoxqütblü dünya modeli təkqütblülüyün ək­si­nə olaraq planeti cənginə alan qlobal problemlərdən yaxa qurtarmaq üçün ən optimal modeldir. Böyük güclərin qlobal sistemdə daha da geniş im­kan­lara sahib olması son nəticədə içərlərindən daha qüdrətli olanlara, dünyanın ve­rilən kombinasıyası üzərində nəzarəti həyata keçirmək, digər hadisələrə və məsələlərə də nəzarət etmək şəraiti yaradır. Tarixin müxtəlif mərhə­lə­lə­rin­də beynəlxalq münasibətlərdə baş verən hadisələrin də təhlili göstərir ki, bö­yük güclərin birlikdə fəaliyyət göstərmək meylləri həmişə zəif olubdur. On­ların öz fəaliyyət mexanizmlərini koordinasiya etmək imkanının möv­cud­luğuna baxmayaraq, bu addımı atmamaları, son nəticədə gücün müxtəlif sahələr üzrə parçalanmasına, rəqabət qarşıdurmasına gətirib çıxarır.

2. 
   Texnoloji və bunun nəticəsi kimi ideoloji baxımdan da şəbəkələnən dünyada şəbəkələr arasında qalan məkanlar bəşəriyyət üçün getdikcə daha böyük təhlükə kəsb edir və onlar şəbəkəyə qoşulanda belə nəzarətdən çıxmaq meylləri yüksək olur.
   

Yüksək səviyyədə şəbəkələnmiş dünyanın baş verən böhran və xarici müdaxilələrə qarşı effektiv, möhkəm və sağlam olması mümkündür. Lakin yüksək səviyyədə qurulan şəbəkələr arasında elə məkanlar da ola bilər ki, on­lar şəbəkələnmədən kənarda qalır və bu səbəbdən də şəbəkələr arasında qarşılıqlı bağlılıq və münasibətdən doğan yararlardan faydalana bilmirlər. Bu problemlər normal idarəetməni formalaşdıra bilməyən dövlətlərin üzləşdiyi məsələlərdir. Məsələn, bəşəriyyətin kabusuna çevrilən və öz şəbəkələrini yenidən quraraq, təkmilləşdirilmiş sistemlərdən istifadə edən Əl-Qaidə kimi təşkilatlar.

Həqiqətən, böyük təhlükə ehtiva edən belə şəbəkələr dünyanın elə məkanlarıdır ki, onlar hər an qlobal siyasəti və iqtisadiyyatı zərbə altında qoya bilərlər. Əfqanıstan təcrübəsi buna nümunə ola bilər. Bu dövləti böyük təhükə mənbəyinə çevirən və onu uğursuzluğa düçar edən Taliban qüvvələri deyildi. Təbii ki, əsas səbəb bu ola bilməzdi. Bu uğursuzluğun yalnız bir hissəsini təşkil edir. Bu nümunədə əsas problemi qlobal maraqlarını narkotik ticarət, saxta pul dövriyyəsi və terorizmdən təmin edən şəbəkələnmiş dövlət modeli təşkil edirdi.

Araşdırılması zəruri olan digər məqam da vardır. Təkqütblü güc fak­to­ru qloballaşmanın bütün təzahürlərini və görünməyən tərəflərini əks etdirə bi­lərmi? Fikrimizcə, bu çox çətindir. Təkbaşına hegemonluq edən bir gücün bü­tün bu problemləri nəzarət altına almaq cəhdi xoşagəlməz hal olaraq qə­bul olunur və bir çox hallarda əks təsirə səbəb olur. Bunun əksinə olaraq müx­təlif güclərin hegemon olduğu dünya daha çox maraqların kəsişdiyi rən­ga­rəng və zəngin bir mühitdir. Belə bir mühitdə isə dövlətlər faydalanmaq üçün yeni qaynaqlar axtarıb tapmağa səy göstərirlər. Bu cür sistemdə sta­bi­l­liyi pozan qüvvələrin birdən-birə ortaya çıxması çox çətindir, çünki qlo­bal­laş­manın mənfilikləri və digər təzahürləri daha güclü formada nəzarət altında saxlanılır.

3. 
   Rəqiblər hər hansı bir supergücü neytrallaşdırmaq üçün real şə­ra­i­ti və imkanı gözləmirlər, onlar bu məqsədlə ya gizli fəaliyyətlərdən, ya nüvə fəaliyyətindən, yaxud da digər “zərərli” fəaliyyətlərdən istifadə edirlər.
   

Bu, zəif gücün bir çox hallarda üstün olan strategiyası hesab oluna bilər. Bu həm də dövlətlərin dünyadakı güc balansını tənzimləmə faktoru rolunda çıxış etməklə, beynəlxalq münasibətlərin əsasını təşkil edir. Zəif və ya kiçik dövlətlər müxtəlif formalarda birləşməklə özlərini böyük təh­lü­kə­lər­dən sığortalamağa çalışırlar. Bəs qoşulmaq üçün sağlam, yəni milli ma­raqlara uyğun olan bir təşkilat tapmaq çətindirsə, onda dövlət nə etməlidir?

Beynəlxalq münasibətlər sisteminin təkqütblü təbiəti ondan ibarətdir ki, Latın Amerikasından Şimali Koreyaya qədər bütün dövlətlər Amerika Birləşmiş Ştatlarının hegemon qüdrəti qarşısında acizlik nümayiş etdirir. Eyni zamanda təkqütblü dünyada dövlətlərin hər hansı bir güc faktoru qarşısında birləşmələri də çox çətindir. Məsələn, siyasi məqsədlərində müəyyən qədər yaxınlıq olsa belə Kuba, İran, Somali, Şimali Koreya və Venesuela tezliklə hər hansı bir ittifaqda birləşmək üçün tələskənlik nü­ma­yiş etdirmirlər. Məqsədlərinə nail olmaq üçün onlar başqa vasitələrə əl atır­lar. Lakin onların ayrı-ayrılıqda mövcudluqlarını qorumaq üçün müxtəlif va­sitələrə baş vurması nəinki təkcə ABŞ-a çətinlik törədir, həm də bütövlükdə dünyanın təhlükəsizliyini təhdid edir. Həmin ölkələr üçün nüvə sənayesinin inkişafı da bu vasitələrdən birini təşkil edir. Saxta pul dövriyyəsi, neft hasilatının qeyri-müəyyən səviyyədə inkişaf etdirilməsi və ya “neftlə şantaj” təcrübədən çıxarılmış metolardan bir neçəsidir. Təkqütblü qloballaşmanın ən vacib və ən zəif nöqtəsini də elə bu aspektdə araşdırmaq lazımdır.

Böyük güclər təhlükələrin bu qədər geniş vüsət almasından heç də məmnun deyildirlər. Təhlükələri azaltmaq üçün onlar nisbətən zəif dövlətlərlə potensial partnyorlar arasında ittifaqa girməklə öz təsir güclərini artırmaq imkanı əldə edirlər. Kiçik dövlətlər üçün də cəlbedici görünən həmin seçim olmadan qloballaşmanın görünməyən tərəfini tədqiq edib, araşdırmaq ABŞ-ın gücünü nəzarətdə saxlamağın ən effektiv yoludur.

İndi dünyada qloballaşma və təkqütblülüyün kombinasiyasının səbəb olduğu qeyri-stabilliyin nəticələri müşahidə olunur və Amerika Birləşmiş Ştatları demək olar ki, bu proseslərdə həlledici faktor kimi çıxış edir. Deməli, böyük yükün əsas hissəsini bu ölkə daşıyır. Təkcə getdikcə artan nü­və texnologiyasına diqqət yetirmək kifayətdir. Bu strateji sahədə öz təc­hi­zat­ları ilə yanaşı inkişafı və tələbatı təmin etmək üçün bir bazar da for­ma­laş­mış­dır. Təkqütblülüyün qloballaşma vasitəsi ilə ört-basdır edilməsi hər iki fak­torun, həm nüvə texnologiyasının daha da zənginləşdirilməsi, həm də on­dan istifadə təhlükəsini Amerika Birləşmiş Ştatlarının milli təhlükəsizliyi qar­şısında, onun heç də xeyrinə olmayacaq formada qabardır. Bu qabarıq prob­lem İraqda baş verən hərbi əməliyyatlardan sonra artıq daha da aktuallaşdı.

Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq sistemin formalaşmaqda olan yeni strukturu ilə bağlı analizlərin bir çoxu özünü doğrultmur. Ola bilsin ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarının İraqda vəziyyəti yoluna qoymağa və bərpa işləri aparmağa gücü çatmır. Bununla belə, problem nə qədər böyük olsa da, artıq bu, Amerika hökumətinin planlarının qarşısını ala bilməz. Reallıqda dünyanın heç bir dövləti Amerika Birləşmiş Ştatlarının hərbi gücü ilə qarşılaşmağı arzulamır. Lakin onlar bu dünya nəhəngini bir çox hallarda öz gücündən istifadə etməkdən çəkindirə biləcəklərinə əmindirlər. Dünyanın digər dövlətləri indi bu məqsədə nail olmaqda yeganə vasitə kimi nüvə gücünə sahib olmağı görürlər.

Ötən əsrin 90-cı illərinə qədər Birləşmiş Ştatlar tərəfindən təzyiqə məruz qalan ölkələr Sovet İttifaqının nüvə zərbəsindən müdafiə proqramına qoşulurdular. İndi isə onlar üçün alternativ seçim imkanları xeyli məhduddur. Müasir dövrdə əksər dövlətlərin nüvə silahına malik olmaq cəhdləri xeyli güclənmişdir. Soyuq Müharibə illərində bəzi dövlətlər bu silahı əldə etmək iddiaları ilə vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdılar. O zaman ən gərgin vəziyyət Şimali Koreya ilə bağlı yaranmışdı. Bu ölkə düşmən dövlətlərlə coğrafi baxımdan yaxın idi və kommunist qonşuları tərəfindən də nüvə silahı ilə silahlandırılmışdı. Şimali Koreya özünün cənub qonşusu ilə də rəsmi olaraq müharibə vəziyyətində idi və sərhəddə düzülən on minlərlə ABŞ əsgəri ilə qarşı-qarşıya dayanmışdı. Lakin Soyuq Müharibə dövründə Şimali Koreya nüvə silahı əldə olunmasına nail olmadı. Çünki o, Sovet İttifaqının nüvə silahından müdafiə proqramına qoşulmuşdu və indi olduğu qədər bu silaha ehtiyac duyulmurdu. Sovet İttifaqının iflasından sonra Şimali Koreya bu sahənin inkişafını dəfələrlə sürətləndirdi. İki ölkə arasında müharibə qarşıdurmasına gətirib çıxaran mübahisəli məsələ səngisə də, bu gün Şimali Koreya dövlətinin nüvə silahına malik olub-olmaması ilə bağlı şübhələr mövcuddur. Artıq ABŞ-ın hərbi qüdrəti Şimali Koreya üçün əvvəlki qədər təhlükəli deyildir.

Bəs, ilkin elementləri müşahidə olunan çoxqütblü dünya beynəlxalq sistemə tarixən müşahidə olunmayan yeni dəyərlər qazandıra biləcəkmi? Mü­təxəssislərin fikrincə, çoxqütblü beynəlxalq sistemin aktual olduğu müx­tə­lif dövrlərdə böyük güclər sürətli inkişafın gedişatını zəiflətdilər və bunun üçün hətta çətin situasiyalarda bir-birinə “dəstək” verdilər. Çoxqütblülük tendensiyasının intensivləşdiyi müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində Soyuq Müharibə dövründən fərqli olaraq, gələcəyin potensial güc mərkəzi ola biləcək dövlətlərin bloklaşmadan çox təkbaşına fəaliyyət və yaxud, pa­ri­tet əsaslarla əməkdaşlıq strategiyasına üstünlük verdikləri diqqəti cəlb edir. İn­di supergüc olmayan dövlətlər belə, sürətli inkişafının qarşısını almağa xid­mət edən nəhəng güclərin qeyri-bərabər rəqabətinə qoşulmuşlar. Bir çox mü­təxəssislər proseslərin bu dərəcədə ziddiyyətli xarakter kəsb etməsinin əsas məsuliyyətinin Amerika Birləşmiş Ştatlarının üzərinə düşdüyünü iddia edirlər.

Əgər güc mərkəzləri fərqli mədəni və ideoloji təlimlərdə rəqabətə girişsəydilər, qloballaşmanın ən qaranlıq və anlaşılmaz problemi olan ter­ro­rizm dalğası yəqin ki, tamamilə fərqli görünütü kəsb edərdi. Bunu iddia edən alimlərə haqq qazandırmaq mümkündür. Çünki, bu gün beynəlxalq ter­ro­rizm öz mütəşəkkilliyi, ardıcıllığı və miqyası ilə qloballaşmaya borcludur. İn­di Qərb ölkələrinin “qara siyahı”sında sıralanan terror təşkilatları öz əla­qə­lərini koordinasiya edərkən internetdən, maliyyə vəsaitlərini transfer et­mək üçün kredit kartlarından, müasir bank sistemindən, mobil telefonlardan, plan­larını qurmaq üçün portativ kompüterlərdən istifadə edir. Bəs Qərbin əsas düşmən elan etdiyi və müasir terrorizmin simvolik və faktiki rəhbəri hesab olunan Osama bin Ladeni Amerika gücünün qarşısına çıxaran nə olmuşdur?

Hər hansı bir terror təşkilatının resursları və insanları cəlb etmək üçün mütləq bir nağıl uydurması lazım gəlir. Əlbəttə, terrorçular da başa düşür ki, “modernləşmə” “qərbləşmə” və “xristian-yəhudi” təhlükəsinin əleyhinə qlo­bal cihad nağılı çox cəlbedici görünə bilər. Amma reallıq bundan ibarətdir ki, hər bir ölkənin rəhbər adamları da, adi vətəndaşları da bir təhlükəni ay­dın hiss edirlər – bu hansısa bir supergüclə terrorçuların arasında döyüş po­li­qo­nuna çevrilmək və ya müstəqilliyini itirmək təhlükəsidir. Terrorçu üçün re­putisiya qazanmağın ən effektiv yolu nəhəng dövlətlərin qlobal maraq­la­rı­nın təmin olunduğu strateji məqamlara zərbə etməkdir. Bir neçə il bundan əv­vəl özünü təsdiq etmək istəyən hər bir kompüter xakeri “Microsoft”un al­tını üstünə çevirmək üçün can atırdı. Özünü göstərməyə çalışan hər bir ter­ror­çu isə yəqin ki, Amerikada baş verən 11 Sentyabr hadisələrini törətmək ar­zusu ilə yaşayır. Bütün monopoliyalar üçün məntiq də elə bu nəticəni vəd edir.

Balansın tənzimlənməsi

ABŞ-ın xarici siyasətində ümumi yanaşma ondan ibarətdir ki, Ame­ri­ka­nın gücü həm özü, həm də planetin yerdə qalan hissəsi üçün həmişə ye­tər­li olmuşdur. 2002 və 2006-cı illərdə qəbul olunan Milli Təhlükəsizlik Stra­te­gi­yasının sənədlərində bu “azadlığı himayə edən güc tarazlığı” [4,12-18] ifa­dəsi ilə özünü biruzə verir. Strategiya açıq-aşkar balansı pozduğu kimi, həm də “balanslaşdırmanı” müəyyən edir. Amerika Birləşmiş Ştatları po­tensial rəqiblərini fikrindən daşındıraraq onları partnyor olmağa dəvət edir.

İstər sözün həqiqi mənasında, istərsə də çoxqütblülük ideyasından doğan məntiqlə ABŞ-ın mövcud qüdrətini heç bir dövlətlə müqayisə etmək mümkün deyildir. Lakin gücü qeyri-tarazlığa istiqamətləndirən əsaslı səbəblər mövcuddur. Bunun Amerikanın xarici siyasət təfəkküründə uzun bir tarixi vardır. Məşhur diplomat Corc Kennan 1940-cı illərin sonlarına doğru Avropa supergücünün Birləşmiş Ştatlar qarşısında dayana biləcəyi ideyasını gündəmə gətirdi. Bugünkü proseslər o dövrdən fərqli olsa da xeyli oxşarlıq təşkil edir. C.Kennanın fikirləri ABŞ-ın xarici siyasətinə və dünyanın taleyinə çox böyük təsir göstərmişdir. O, ABŞ-ın SSRİ-dəki səfirliyinin əməkdaşı idi. 1946-cı ildə Corc Kennan Vaşinqtona «Uzun teleqram» («Long Telegram») adını almış bir sənəd göndərdi. Bu sənəd sonradan, Soyuq Müharibə illərində bəlkə də ən çox istinad edilən bir sənədə çevrildi. Özünün bu «Uzun teleqram»ında Kennan iddia edirdi ki, “SSRİ-nin rəhbərliyi Qərb dünyası ilə heç də dinc yanaşı yaşamağa can atmır. Bu səbəbdən də Qərb bu ölkəyə münasibətdə iqtisadi və diplomatik, əgər lazım gələrsə həm də hərbi vasitələrlə “qarşısını alma” siyasəti aparmalıdır” [1,2]. 1940-cı illərin sonlarında Corc Kennan ABŞ Dövlət Departamentinin Strateji Planlaşdırmalar Şöbəsinin direktoru təyin edildi və faktiki olaraq İkinci Dünya Müharibəsi nəticəsində dağıdılmış Avropa ölkələrinə yardım planı olan «Marşall planı»nın və Yaponiyaya iqtisadi yardım proqramının ideoloqlarından biri oldu.

Yəqin ki, C.Kennan qloballaşma ilə üst-üstə düşən və amerikan təkqütblülüyünü müəyyən edən son 20 ilin reallığını qabaqcadan proqnozlaşdırmaq kimi bir qabiliyyətə malik deyildi. Amma Amerika Birləşmiş Ştatları bu təhlükəli məsuliyyəti üzərinə götürməyə iddia etsə də, çoxları bu iddianın özünü doğruldacağından əmin deyildir. Çünki, artıq antiqloballaşma meylləri hər yerdə hiss olunur.

Amerika Birləşmiş Ştatları isə digər güc mərkəzlərinin getdikcə artan qüdrətinin qarşısını almaqda qeyri-müəyyən davranır. Lakin inteqrasiya olunmuş, şəbəkələnmiş və qarşılıqlı asılılıq halında olan dünyada belə bir hadisə tamamilə matəm xaosuna batmaq demək deyildir. Beynəlxalq sistemdə qlobal tarazlıq nisbətində olan hər hansı bir dəyişiklik, əslində faktiki olaraq Birləşmiş Ştatlara qloballaşmanın təhlükəli nəticələrini aradan qaldırmaqda yardım edir. Beynəlxalq oyun meydanında yeni oyunçuların ortaya çıxması, ABŞ-dan kənar yeni toqquşmaların və konfrontasiya mənbələrinin formalaşmasına və Birləşmiş Ştatların təhlükəsizliyini təhdid edən halların da sayının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına xidmət edəcək. Bu təhdid reaksiyalarının səngiməsi ilə Amerika Birləşmiş Ştatları da qloballşamanın ağır məsuliyyətindən yaxa qurtarmağa çalışacaqdır. Başqa sözlə, qloballaşmanın gətirdiyi ağır siyasi, iqtisadi və hərbi yükü digər güc mərkəzləri ilə paylaşacaqdır.