Musa quliyev şahtaxtinskiLƏR

t a r i x i m i z d ə
 
v ə
 
t a l e y i m i z d ə
ŞAHTAXTİNSKİLƏR
Azərbaycan  və  onun  ayrılmaz  lərkib  hissəsi  olan  Nax­
çıvanın  tarixinin,  mədəniyyətinin,  ictimai-siyasi  fikrinin  tə­
rəqqisində  bir çox  nəsillərin  əvəzsiz rolu  olub.  Belə  nəsillər­
dən biri də Şahtaxtinskilərdir ki, onlar Azərbaycan tarixində 
öz  adlarını  ön  sırada  yazmışlar.  Bu  məşhur  nəsil  Azərbay­
cana görkəmli  alimlər, həkimlər, dövlət adamları, diplomat­
lar,  incəsənət  xadimləri  və eyni  zamanda  böyük  sərkərdələr 
bəxş etmişdir.
Onların  ata-baba yurdu  olan  Şahtaxtı  kəndi  çox  qədim 
tarixə malik bir yurd yeridir.  Hətta məxəzlərdə Şahtaxtı kən­
dinin  yerində  eradan  əvvəl  III  minilliyin  sonu.  II  minilliyin 
əvvəlində  şəhər  olduğu  göstərilir.  Bir  az  da  dərinə  getsək, 
əvvəlki  yüzilliklərdə  -  XIII-XIV  əsrlərdə  Şahtaxtının  sahib­
ləri  Şahtaxtinskilər  olub.  Bu  kənd  onlara  miras  kimi  nəsil- 
dən-nəslə ötürülüb.  Onlar hər zaman Şahtaxtı - öz ata-baba 
yurdları ilə öyünüblər.  Bu fakt da fikrimizi təsdiqləyir ki, bir 
dəfə İrəvan qubernatoruna Şahtaxtinskilərin  ağsaqqalı Hacı 
Vəli ağa çox qürurla deyib:  Bizim təzə familiya qəbul etməyə 
ehtiyacımız  yoxdur.  Biz  500  ildən  artıqdır  ki.  Şahtaxtılı 
familiyasını daşıyırıq.
Şahtaxtinskilər  Rusiya  imperiyasının,  Avropanın  hansı 
şəhərlərində,  eləcə  də  dünyanın  hansı  ölkəsində  yaşayıb- 
yaratsalar da, öz doğma yurdlarını heç vaxt unutmamışdılar 
və Şahtaxtı  kəndi  ilə əlaqələri  olmuşdur.
XIX və XX əsrdə elm aləmində böyük nailiyyətlər, uğur­
lar  əldə  edən  alimlərin  əksəriyyəti  Şahtaxtinskilərdəıı  olub. 
Amma  çox  təəssüf ki,  onların  nəsil  şəcərələri  az  öyrənilib. 
Ümumiyyətlə, Azərbaycanda şəcərə tarixi demək olar ki,  iş­
lənilməyib.  Elə  bu  unutqanlığın  nəticəsidir  ki,  Azərbaycan 
diplomatiyasında  mühüm  rol  oynamış  böyük  diplomat
13

---

Behbud  ağa  Şahtaxtinskinin  atasının  adı  da  elmi  əsərlərdə, 
ensiklopediyalarda göstərilməmişdir.
Bir  neçə  ildir  biz  Şahtaxtinskilərin  nəsil  şəcərəsini 
araşdırırıq.  Sənədlərdə  bu  nəslin  adı  Ağacıq  kimi  də  qeyd 
olunub.  Məsələn,  I  isa  Sultan  Ağacıq,  Əli  bəy  Ağacıq  və  s. 
Son  illərə qədər Şahtaxtı kəndində onların malikanələri yer­
ləşən  əraziyə  də  "Ağalıq"  deyirdilər.  Elə  indinin  özündə  də 
həmin ərazi yaşlılar tərəfindən "Ağalıq" adlandırılır. Çox eh­
timal  ki,  bu  söz  "Ağacığ"m  təhrif olunmuş variantıdır,  çün- 
ki  1840-1859-cu  illərdə  İrəvan  bəy komissiyasında onlar ulu 
babalarının adının Ağa-Cir ağa kimi  qeyd etmişlər.
Əlimizdə  olan  sənədlərə  görə  1  isa  Sultan  Şahsultanm
oğludur.  Və  bu  gün  200  ildən  artıqdır  ki,  dünyam  heyrətdə
•  
•
qoyan  Şahtaxtinskilər  I  isa  Sultanın  törəmələridir.  II  isa 
Sultan  Nəcəfqulu  Sultan  oğlu  isə  onun  nəvəsidir.  II  İsa 
Sultanın  həyatı  və  şəxsiyyəti,  eləcə  də  fəaliyyəti  nəsillərə  bir 
nümunədir.  Onun  haqqında  ədəbiyyatşünas  alim V.Quliye- 
vin  "isa  Sultan  Şahtaxtinskinin  qəribə  həyatı"  (Bakı.  1999) 
monoqrafiyasında  yazdıqlarını  təkrarlamaq  istəmirik.  Bir 
onu  demək  istəyirik  ki,  qürbətdə əbədiyyətə  gedən  bu  həm­
yerlimizin həyatını və fəaliyyətini lazımınca təbliğ edə bilmə­
mişik.  O,  bütün  həyatını  imperiya  əsarətinə  qarşı  mübari­
zəyə həsr edib.
Yeri  gəlmişkən  onu da deyək  ki,  Şahtaxtinskilər əsasən 
Şahtaxtı,  Naxçıvan,  İrəvan və Tiflisdə yaşayıblar.  Bu yerlər­
də  onların  iri  torpaq  sahələri  və  mülkləri  olub.  Naxçıvanın 
Kəngərlilər  yaşayan  kəndlərinin  bir  neçəsində  -  Cəhridə, 
Xəlillidə,  Yamxaııada,  Tumbulda,  Şahtaxtında  və  Yurdçu- 
da da onların çox böyük  torpaq sahələri  var  idi.  Onlar yük­
sək  təbəqəyə  daxil  olsalar  da,  həmişə  sadə  xalqla  birgə  ol­
muşlar.  Övladlarını  sadə  xalqın  içərisində  böyüdüb  tərbiyə 
etmişdilər və təhsillərinin də qayğısına qalmışdılar.  Məsələn, 
I  İsa  Sultanın  oğlu  Məhəmmədtağı  Sultan  öz  oğlu
14

---

Məhəmməd  ağa  Şahtaxtinskini  (1846-1931)  Moskvada,  Al­
maniyada  və  Parisdə  oxutmuşdu.  Məhəmməd  ağa  Şahtax­
tinski  ensiklopedik  biliyə  malik  bir  alim  kimi  8  dildə  mü­
kəmməl yazıb-oxumuş, məqalələr yazmışdır.  Onun elmi  fəa­
liyyətinə  nəzər  yetirsək,  görərik  ki,  o,  ömrünü  Azərbaycan 
xalqının gələcəyi  naminə sərf edib.
Məhəmməd  ağanın  qardaşı  Baxşəli  ağa  da  Peterburq 
Universitetinin  hüquq  fakültəsini  bitirib  Naxçıvana  qayıt­
mışdı.  Onun  oğlu  Hüseyn  ağa  da  Peterburq  Universitetinin 
hüquq  fakültəsində  təhsil  alırdı.  Lakin  1918-ci  ildə  ata  və 
oğul  Culfadan  Naxçıvana qayıdarkən  Nehrəm  kəndi  yaxın­
lığındakı  "Dərəlik"  adlı  yerdə  irticaçılar  tərəfindən  vəhşicə­
sinə  qətl  olunurlar.  Qatillərin  dediklərinə  görə,  Baxşəli  ağa 
yalvarırmış ki, əvvəlcə məni öldürün, sonra oğlumu.  Amma 
qatillər atanın gözləri önündə oğlunu əzabla,  işgəncə ilə qət­
lə yetirirlər.  Sonra da  Baxşəli  ağanı  öldürürlər.  Onlar həmin 
yerdə dəfn olunublar.  Məzarları yaxınlıqdakı C'amaldın kən­
dindədir.
Yeri  gəlmişkən,  bu  ölüm  haqqında  müxtəlif versiyalar 
var. Ancaq  1918-20-ci illərdə baş verən hadisələr düzgün təh­
lil edilməyincə,  yazılanlara inanmaq  çətindir.  Çünki  1920-ci 
ildən  sonra  yazılanların  hamısı  o  dövrün  siyasətinə  uyğun­
laşdırılıb.  Guya  Araz-Türk  Respublikası  daxilində  gedən 
feodal çəkişmələri bu  qətldə əsas rol oynayıb.
Baxşəli ağanın o  biri oğlanları -  Nemətulla bəy,  Ətaulla 
bəy  və  Həbi bulla  bəy  Azərbaycan  elmində  çox  böyük  xid­
mətlər göstərmişlər.  Onların üçü də  Bəhmən  Mirzənin  nəvə­
ləri olan 3 bacıyla - Zəlııa, Ziba və Leyla xanımlarla ailə qur­
muşlar.  Bu  nikahlardan doğulan övladlar da Azərbaycan el­
minə,  mədəniyyətinə,  incəsənətinə böyük  töhfələr vermişlər. 
Belə  ki,  Nemətulla  bəy  Şahtaxtinski  ilə Zəhra  xanımın  oğlu 
Toğrul  Şahtaxtinski  akademikdir.  Həbibulla  bəy  də  akade­
mik  olub.  Övladlarının  digərləri  də  elmin  müxtəlif sahələri
15

---