N. Bekmirzayev \'jj& notiqlik san’ati asoslari
Yüklə 5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 0 ‘z
fikrini mutlaqo mustaqil, ona tilida rayon, go‘zal va lo'nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni, avvalambor, rahbar kursuda о ‘tirganlarni bugun tushunish ham, oqlash ham qiyin. Islom KARIMOV K IRISH Insonga fikrini ifoda etish uchun sezgi organlaridan biri sifatida Alloh tomonidan til berildi. Aqlni esa inson ixtiyoriga qoldirdi. Endi inson bolasi aqlini ishga solib, tili orqali so‘zlar (nutqi)ni ifodalashga k irish d i. Y aratg an Egam tan am izd ag i sezgi organlarimizdan biri til (zabonimiz)ni ehtiyot qilib joylagan. Unga o‘ttiz ikkita tislilarimiz ortidan joy berib, yana lablar bilan berkitdi. Bu suyaksiz tilimizga ehtiyotkorlik chorasi ham edi. Chunki shu bir parcha (go‘sht) til orqali: yaxshilik va yomonlik; go'zallik va xunuklik; mehribonlik va yovuzlik; baxt va baxtsizlik; mansab va itoatkorlik; boylik va kambag'allik; do'stlik va dushmanlik; visol va ayriliq; obro‘ va obro'sizlik; omad va omadsizlik; ezgulik va johillik; mehnatsevarlik va dangasalik; halimlik va qo'pollik; havas va hasad; taraqqiyot va zalolat; yarashish va janjal; tinchlik va urush; ruhiy tetiklik va tushkunlik; sog'lomlik va.bemorlik; izzat va sharmandalik; xursandchilik va dilxiralik; madaniyatlilik va madaniyatsizlik kabi bu foniy dunyoda mavjud bo‘lgan barcha narsaga erishish mumkin. Sezgi organlarimizning ko‘z, quloq va burundan tashqari barchasini odam o'ziga bo'ysundira oladi, jumladan, tilni ham. Madomiki, shunday ekan, biz o‘zimiz aql va farosatimizni ishga solib, loaqal tilimizni jilovlay bilishimiz zarur. Shundagina biz so'zimiz va nutqimizning qanchalik kuch-qudratga ega ekanligini his etib yashaymiz. Notiqlikni o'rgatuvchi va targ‘ib qiluvchi qadim adabiyotlardan tortib bizning davrimizda yozilgan va yozilayotgan maqola va 5 kitoblarda notiq, notiqlik, nutq odobi, notiqlik san’ati; voiz, voizlik, voizlik san’ati kabi atama va tushunchalarni o‘qiymiz. Og‘zaki nutqda odamlar orasida: so‘z ustasi, so‘zga chechan, so‘zga usta, so'zamol, so‘zni boplaydi, gapni do‘ndiridi, gapga usta, chiroyli gapiradi; suhandon, tilchi-da, adabiyotchi-da, shoir-da singari iboralarni eshitamiz. T o‘g‘ri, hamma ham nutqiy nuqsonsiz tug'ilsa, albatta gapiradi. Biroq hamma odamlar ham gapga chechan bo‘lavermaydi. Gapga chechanlik, ya’ni notiqlik bu — qobiliyat va iste’dod. Notiqlik bu — san’at. Qachonki, inson Alloh bergan tabiiy qobiliyat bilan cheklanib qolmay, o‘z nutqi va tili ustida erinmay ishlasa, mashq qilsagina chinakam notiqlik mahoratini egallashi mumkin. 6 I bo‘Iim. NOTIQLIK SAN’ATI HAQIDA TUSHUNCHA Notiqlik bu — so‘z san’ati, so‘z san’ati bo‘lganda ham ohangdan libos kiyib talaffiiz bilan jilolangan so‘z san’atidir. Madomiki, “so‘z” qudratini chuqur anglagan, “so‘z” ne’matining Alloh tomonidan faqatgina insonga in’om etilganligini his etgan buyuk allomalargina uni qadrlaganlar va e’zozlashga undaganlar. Shu m a’noda notiqlik san’ati boshqa san’at turlari orasida alohida mavqega ega ekanligi tan olingan haqiqatdir. Qadimda mohir notiqlargina lashkarboshlik va davlat arboblari lovozimlariga saylab tayinlanganliklari ham bu haqiqatga aniqlik kiritadi. Tarix bizga hamisha saboq bergan, saboq bermoqda va bundan keyin ham saboq beradi. Biz bugun shu sohada tarixdan saboq olayapmizmi? — degan savol turibdi qarshimizda. Yo‘q, deyish ham joiz emas, harakat qilyapmiz. Bugungi kunda ko‘pgina idora rahbarlari nutqidagi kamchiliklar, muallimlar nutqidagi chaynalishlar, teleko‘rsatuvlardagi, hatto jurnalistlar nutqidagi g‘alizliklar bizning m a’naviyatimizga yarashmaydi. Chunki biz Mustaqillikning barcha chashmalaridan bahramand bo‘lib turgan ekanmiz, notiqlik san’ati chashmasidan ham bebahra bo‘lmasligimiz kerak. Nima qilishimiz zarur? Awalo, maktabda nutqni, uning grammatikasini chuqur o‘rganishimiz, fikrimiz va tafakkurimizning asosi bo'lmish notiqlik san’ati sirlarini o‘rgatishimiz va o‘rganishimiz juda muhim. Til va tafakkur bir- biriga chambarchas bog‘liq bo'lgani holda, notiqlik san’atini bilm asdan haqiqiy ijodiy tafakkur, go‘zal va chiroyli nutq so‘zlashimiz amri mahol. So‘zlayotgan nutqimizni maromiga yetkazib o‘z ona tilimizda ifodalashimiz uchun notiqlik san’ati qoidalaridan xabardor bo'lishimiz kerak. Hozirgi ayrim o‘quvchi va talaba yoshlarimiz nutqida uchraydigan nuqson, fikrlashdagi oqsoqlik, fikrini bayon etishda qolipdan chiqolmaslik, tafakkuridagi to ‘mtoqlik, ortiqcha kirish so'zlarni (anaqa, haligi, nima edi?, nima desam ekan? kabi) ishlatish kabi qusurlaming kelib chiqishi teran notiqlik malakalarining zaifligi bilan bog'liqligi m a’lum. 7 Maktabdan tortib, akademik litsey va kollej hamda institut va universitetlar, malaka oshirish institutlari o‘quv rejalariga notiqlik san’ati darsini kiritish, bu darsning o‘quv yurtlarining o‘ziga xos xususiyatlariga qarab uning dasturi va darsligini yaratish juda dolzarb. Chunki Vazirlar Mahkamasining “Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini tashkil etish va ularning faoliyatini boshqarish to ‘g‘risida”gi qarorida bir qancha muhim masalalar bilan bir qatorda Davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish, yangi darslik va o‘quv qo'llanmalarini yaratish vazifasi ham qo'yilgan. Milliy dasturda belgilangan vazifalarni jadal amalga oshirish m ustaqil mam lakatim izning buyuk kelajak sari yuksalishini t a ’m inlaydigan om illardan ekanligi m uhim . Prezidentim iz I.A.Karimov Oliy Majlisning XIV sessiyasidagi (1999-yil 14-aprel) ma’ruzalarida: “Yana bir bor ta’kidlab o‘tishga to‘g‘ri keladi: amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning taqdiri shu masalaga, ya’ni kadrlar tayyorlashga chambarchas bogMiqligini biz aniq va ravshan anglab olishim iz lozim. 0 ‘zini shu m am lakatning haqiqiy vatanparvari deb biladigan har bir kishi bu Dasturni amalga oshirishga o‘z mehnatini, o‘z ulushini qo‘shadi deb ishonaman”, — degan edilar. K adrlar tayyorlash milliy dasturi 0 ‘zbekistonim izning madaniyat va m a’naviy yuksalishi borasidagi dasturulamaldir. Bugun biz — barchamiz, xalqimiz va Vatanimiz uchun bunday mas’uliyatni chuqur va izchil anglamog‘imiz shart. M a’lumki, jamiyat madaniy-ma’rifiy taraqqiyotining, millat m a’naviy kamolotining muhim jihatlari notiqlik san’atiga ham borib taqaladi. Shu bois ham mamlakatimizda madaniy-ma’rifiy islo h o tla rn in g d avlat siyosati d arajasig a o ‘sib c h iq ish i, farzandlarimizning notiqlik malakalarini oshirish, nutqiy madaniyati masalalariga e’tibomi qaratish har qachongidan ham dolzarblik kasb etmoqda. “Davlat tili haqida”gi, “T a’lim to £g‘risida”gi qonunlar, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va boshqa ko‘pgina hujjatlarda m a’naviy-ma’rifiy tarbiyaga, til masalalariga alohida e ’tibor qaratilgan. Fikrimizni o‘z ona tilimizda mustaqil, ravon, go‘zal va lo‘nda ifodalash uchun bizda nutqiy madaniyat, notiqlik yetarli darajada shakllanmog‘i kerak. Umuman, yosh avlodda notiqlik qobiliyatini shakllantirish va izchil kamol toptirish, bu yo'lda samarali usullarni izlab topish va 8 ta ’limga yo‘naltirish olimlarimiz va o ‘qituvchilarimizning eng muhim vazifalaridan biridir. “Notiqlik san’ati”ning predmeti, maqsad va vazifalari Notiqlik san’atining predmeti hali tuzilmagan, chiroyli sayqal bilan tuzilishi lozim boigan so‘z asaridir. Jozibali, teran so‘z va gaplarning jonli nutq orqali ifodalanishi notiqlik san’atining predmeti sanaladi. Har bir nutq egasining nutqini kuzatish va tekshirish, undagi yutuq va nuqsonlarni aniqlash, har bir ijodkor, shoir yoxud yozuvchining asarlaridagi badiiy notiqlik mahoratini kuzatish, shu yozuvchi yoki shoirning og‘zaki om m abop nutqidagi notiqqa xos yutuqlarni ko‘ra bilish mazkur fanning predm et obyekti sanaladi. Notiqlik san’atining turlari ko‘p. Jumladan, ij'timoiy-siyosiy notiqlik, bunda asosan davlat va jam iyat aham iyatiga ega b o ig a n yig‘inlarda so‘zlanadigan ma’ruza, akademik nutq, bunda ilmiy yo‘nalishdagi ma’ruzalar, auditoriya notiqligi, talaba va o ‘quvchilar uchun o ‘qiladigan m a’ruzalar, ijtimoiy-maishiy nutq, turli tadbirlarda so‘zlanadigan nutq kabilarning nutqiy kamchiliklarini va yutuqlarini (ham og‘zaki, ham yozma shaklini) tekshirish jarayoni ham notiqlik san’ati predmeti doirasiga kiradi. Notiqlik san’atining tekshirish obyekti notiq nutqidagi gap qurilmalari, u nutqida ishlatgan so‘zning qudrati, jozibasi, go‘zal ifodasi va maftunkorlik xislatlarini aniqlashga qaratilgan bo'lishi lozim. Notiqlik san’ati amaliy jihatdan chiroyli nutq tuzishning qonuniyatlari, sirlari, til normalari, nutqning sifatlari, nutqiy uslubning nozik tomonlarini his etish va notiq nutqida uchrashi mumkin bo‘lgan nuqsonlar va talaffuzga doir muammolami hal etish yuzasidan baxs yuritadi. Eng m uhim i, o ‘z bilimi va dunyoqarashiga suyangan holda to ‘g‘ri va chiroyli so'zlash yo'llarini o‘rgatadi. Notiqlik san’atining og‘zaki yozma shakllari mavjud bo‘lib, har bir notiqning nutqi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bu holat esa notiqning o‘ziga xos uslubi bilan o‘lchanadi. Notiqlik san’atining asosiy vazifasi notiq bo‘lishga undovchi qonuniyatlarni o'rgatishdan iborat. Biroq hamma ham notiq bo'lavermaydi. Buning uchun bo‘lajak notiqda qobiliyat va iste’dod bo‘lishi kerak. Chunki u — san’at. Shuning uchun ham ba’zi notiqlar materialni chuqur bilgani holda o‘z fikrini erkin nutqi 9 bilan yetkazib berolmasligi, natijada tinglovchilar uni tushunmasligi mumkin. Mohir notiqlar nutqini esa tinglovchilar yaxshi tushunadi. U voqea-hodisa haqida aniq-ravshan va jonli ma’lumot berishi orqali tinglovchi ongiga ta’sir etishi, ulami kuldirishi, yig‘latishi va xayolot olamini zabt etishi mumkin. Notiqlik san’atining maqsad va vazifalaridan asosiylari ham ana shunday no‘noq notiqlar kamchiliklarini aniqlash va mohir notiqlar yutuqlarini kuzatish va yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishdan iborat. Shu m a’noda notiqlik san’ati notiq bo‘lishga undovchi qonuniyatlarni o‘rganadigan fandir. Nutqimizda uchrab turadigan nuqson va kamchiliklami bartaraf etish, notiqlik san’ati zimmasidagi umumdavlat ahamiyatiga ega b o ‘lgan ijtimoiy-siyosiy vazifalardan sanaladi. Shu m a’noda, birinchidan, notiqlik san’atini yetarli darajada egallash har bir jamiyat a ’zosining madaniylik darajasini ham belgilaydi. Ikkinchidan, 0 ‘zbekiston mustaqiligiga ko‘z olaytiruvchi yot unsurlarga qarshi mafkuraviy kurashda notiqlik san’ati asosiy qurol sifatida faoliyat ko‘rsatmog‘i lozim. Notiqlik san’atining har qachongidan ham o‘tkir va keskir bo‘lmog‘i bugungi kunning muhim talabi. Yuqoridagi jiddiy sabablardan kelib chiqib notiqlik san’atini kamolot sari yuksaltirishga muntazam g‘amho‘rlik qilish lozim bo‘ladi. Notiqlik haqidagi ta’limot uzoq o‘tmishiga ega. U awalo qadimgi Rim va Afinada shakllangan b o ‘lsa ham, ungacha Misrda, Assuriyada, Vavilon va Hindistonda paydo bo‘lganligi ma’lum. U zam onlarda davlat arboblarining o b ro ‘- e ’tibori va yuqori lavozimlarga ko‘tarilishi ularning notiqlik mahoratiga ham bog‘liq bo'lgan. Notiqlik san’ati sarkardalik san’ati bilan teng qo‘yilgan. Bunga Demosfen va Siseronlar hayoti yorqin misol. Bizning ota-bobolarimiz yashagan hududlarda aw alo xalq og‘zaki ijodi, “Avesto”, “0 ‘rxun-Enasoy” yodgorliklari, Turon zaminning Alp Er To‘ng‘a (eramizdan oldingi VII asr) haqidagi dostoni va boshqa yozma yodgorliklari xalqimiz tarixi, ijtimoiy- iqtisodiy hayoti, madaniyati, tilini o ‘rganishda muhim manba bo‘lish bilan birga, notiqlikka undovchi materiallarga boyligi bilan qimmatga egadir. Xullas, bu soha bugunning dolzarb muammosi ekanini anglash vaqti keldi. K o'pgina hollarda (telek o ‘rsatuvlarda, o'zaro suhbatlarda, o‘quvchi va talabalaming mavzu yuzasidan savollarga bergan javoblarida) yoshlarimizning chaynalib, o‘z fikrini ravon 10 aytolmasliklarining guvohi bo‘lamiz. Nega? Chunki nutqimizda nuqson ko‘p. Buni bartaraf etish uchun esa oiladan tortib, bog‘cha va maktablarda ham bolalarimiz nutqidagi kamchiliklarga e’tibor berish zarur. Birorta so‘zni noto‘g‘ri talaffuz qilsa yoki noo'rin ishlatsa, albatta, erinmasdan ulardagi shu kemtiklikni to ‘g‘rilash lozim. H ar qanday odam ni gapidan, m uom alasidan, k o ‘z qarashidan, o‘zini dadil tutib gapirishidan bilib olish mumkin. “ Ish bilguncha gap bil” degan ibora bekorga aytilmagan. Albatta, gap bilgan odam ishni ham biladi. Ishni bilmasa, u o‘sha ish haqida fikr bildirolmaydi. Bizning ota-bobolarim iz azaldan odamiylikni, qadr-qimmat va mehr-oqibatni har qanday zaru oltinlardan, ma’danu boyliklardan afzal bilgan. Odamiylik, mehr- oqibat birinchi galda so‘zlarimiz orqali amalga oshiriladi. Insonga berilgan ulug‘ ne’m atlardan biri ham shu so‘z va so‘zlash ne’matidir. Buning qadriga yetish muhim fazilat. “Notiqlik san’ati”ning boshqa fanlar bilan aloqasi va “Nutq madaniyati”dan farqi “Notiqlik san’ati” azaldan mavjud ekan, u albatta boshqa fanlar bilan munosabatda bo‘lib kelmoqda. Notiqlikning asosiy quroli yozma nutqda ifodalanadigan so‘z san’ati — badiiy adabiyot bo‘lib, u hozirgi o ‘zbek adabiy tili va o ‘zbek shevalariga asoslanib ish ko‘radi. Chunki nutqning va tallaffuzning hamda ohangning to ‘g‘riligi uning asosiy fazilatidir va u grammatika qonuniyatlariga asoslanadi. N otiqlik san’ati ham m a vaqt m antiq va ruhshunoslikka suyanadi. M antiqqa m urojaat qilm asdan turib, aniqlik va mantiqiylikni ta ’minlash ham, baholash ham mumkin emas. M antiq so‘zlar butun bir gapdan kelib chiqadigan hukm va tu sh u n c h a la rn i belgilaydi. Y a’ni u m antiqiy h ukm lar va tushunchalar bilan ish ko'radi. Agar so‘zda tushuncha ifodalansa, gapda hukm va fikrlar o‘z mavqeiga ega. Mazkur so‘z va gaplar bir-biriga qarama-qarshi b o ‘lmasligi zarur. So‘zlardagi ko‘p ma’nolilik ham turlicha tushunchalarga sabab bo'ladi. Ba’zan hukm bilan gapda, bir-biriga moslasholmaslik holati ham kuzatiladi. Masalan, “Notiq bo‘lishni kim xohlamaydi, deysiz?” gapi so‘roq gap, inkor shaklida, biroq unda tasdiq hukmi bor. 11 Talafifuz va ohang orqali ham bunday holatni kuzatish mumkin: 0 ‘qishga kirdi. — darak gap; 0 ‘qishga kirdi? — so‘roq gap; 0 ‘qishga kirdi!— undov gap. Sinonim so‘zlarni ishlatishda ham tushuncha o ‘zgaradi. M asalan, visol, jam ol, araz, chehra kabi so‘zlar tushunchasida ijobiy holat, bashara, turq, aft kabi so‘zlar tushunchasida salbiy holat kuzatiladi. So'zlarning ma’nosi va ifodalanayotgan tushuncha o ‘rtasidagi m unosabatni m antiq tekshiradi. M antiq — so‘zlar, gaplar, birikmalar orasidagi ma’no aloqalarini ta’minlaydi. Nutq qurilishi o‘rinli yoki o'rinsiz boiib ko'rinadigan holatlarda ruhshunoslikka murojaat qilishga to ‘g‘ri keladi. Notiqlik bilan ruhshunoslik aloqasida notiq o ‘z fikrlarini bayon qilishda auditoriyani kuzatishi, har bir tinglovchining kayfiyatini hisobga olib nutq so‘zlashi lozim. Notiq va tinglovchi o‘rtasida samimiy muomala asosiy vazifa bo‘lishi kerak. Notiq zarur va muhim gaplarni aytishdan oldin butun tinglovchilarning diqqatini o‘ziga qarata olsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Tinglovchilar hamma gapni ham qabul qilavermaydi. Ba’zan noo‘rin gaplardan ehtiyot bo‘lish, auditoriyani qiziqtiradigan gapni topib gapirish notiqning mahoratiga bog‘liq. Ayniqsa, boshqa mavzu va voqea-hodisalarga o‘tib ketmasligi kerak. Tilning o‘rinsiz qo‘llanadigan u yoki bu vositasi tinglovchilar ruhiy holatini qay darajada vayron etishini ruhshunoslik aytib bera oladi. Shu ma’noda ruhshunoslik notiqning o‘z malaka va mahoratini kengaytirishi va mukammallashuvini o‘rganishi orqali “Notiqlik san’ati”ga yordam berishi mumkin. Bulardan tashqari, “Notiqlik san’ati” nafosat haqidagi fan b o ‘lib, estetika bilan, badiiy adabiyot, adabiyotshunoslik, tilshunoslik, adabiyot nazariyasi va adabiy tanqid bilan ham aloqadordir. Oliy va o ‘rta maxsus t a ’lim o ‘quv dargohlarida “N utq madaniyati” fanini o'rgatish ko‘zda tutib kelinmoqda. Bunday o ‘quv reja asosida notiqlik san’ati va nutq madaniyati aralash o ‘rgatilmoqda. Biroq bu ikkala fan bir-biriga yaqinday tuyulgani bilan aslida o'zaro farqlanadi. Bu holatni ularning fan sifatida shaklanishi jarayonini kuzatish orqali ham, o‘z oldilariga qo‘ygan vazifalari, maqsadi, predmeti, tasvirlash obyektlariga xos bo‘lgan xususiyatlarida ham kuzatish mumkin. 12 Notiqlik qadimiy davrdan beri alohida mahorat, san’at sifatida muayyan aniq shaxsdagi noyob qobiliyat. Shu ma’noda notiqlik va nutq madaniyati orasida bogiiqlik bo‘lsada, har qaysisi o ‘ziga xosligi bilan farqlanadi. Bu haqda professor E.Begmatovning (Qung‘urov R., Begmatov E., Tojiev Yo., “Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari”(T., “0 ‘qituvchi” 1992-y.) fikrlarini keltirib o‘tish o‘rinlidir: 1. Nutq madaniyati, chinakam ma’noda adabiy til bilan bog‘liq hodisadir. Uning paydo boiishi, lisoniy asosi, talab va mezonlari adabiy til va uning mezonlari bilan bog‘liqdir. Notiqlik san’ati uchun bular asosiy belgilar emas. Notiqlar orasida adabiy til talablariga to ‘la amal qilmaydiganlar, ma’lum lahja yoki shevada ham chinakam notiqlik san’atini namoyish qiluvchilar uchraydi. So‘zga chechanlik, notiqlik til materialining xarakteriga qarab emas, nutqning ta ’sirchanligiga, nutqiy san’atga qarab belgilanadi. 2. Notiqlik — og‘zaki nutq bilan bog'liq hodisa, demak u nutqning og‘zaki shaklidir. Notiqlik san’ati — og'zaki nutq san’atidir. Nutq madaniyati esa nutqning ham og‘zaki, ham yozma shakli uchun taalluqli tushunchadir. 3. Nutq madaniyati jam iyat a ’zolarining umumiy nutqiy faoliyatini ko‘zda tutadi. Nutq madaniyati sohasining maqsad va p iro v a rd o rzusi b a rc h a n in g , b u tu n x alq n in g n u tq in i madaniylashtirishni mo'ljallaydi. M umtoz m a’nodagi notiqlik esa, alohida shaxslarning nutqiy mahoratini, san’atini ifodalaydi. Notiqlik, asosan, nutq vositasida kishilarga muayyan g‘oya va maqsadlami yetkazishni, ulami ma’lum maqsadga safarbar qilishni ko‘zda tutadi. Ya’ni notiqlik san’atida tinglovchilarni m a’lum maqsadga jalb qilish asosiy o‘rin tutadi. Shu sababli ham professor V.D.Kudryavsev notiqlik .nutqiga shunday izoh beradi: “ Har qanday og‘zaki nutq notiqlik nutqi bo'lib, u nimanidir tushuntirish va isbotlashnigina emas, balki tinglovchilar tushunchasiga ta’sir etishini ham maqsad qilib oladi” (Кудряцев В.Д. “Основа орторского исскуства”. — Иркутск. 1966, 3-bet.) 4. San’atkor notiq nutqi asosan ko‘pchilik tinglovchiga, keng auditoriyaga moljallangan bo'ladi. Notiqni birdan ortiq shaxslar tinglaydi. Nutq madaniyati mana shunday tinglovchilardan tashqari kishilar orasida odatiy suhbatlarni, yakka kishiga qaratilgan nutqlarni ham o‘z ichiga qamraydi. 13 5. Har bir kishi ona tilining imkoniyat va boyliklarini yaxshi cgallagan, nutq madaniyati talablariga javob beradigan so‘zamol shaxs bo‘lishi mumkin. Ammo har bir shaxs ham san’atkor ma’nosidagi notiq bo‘lmasligi, bo‘Ia olmasligi mumkin. Lekin adabiy tildan foydalanuvchi har bir notiq nutq madaniyatidan xabardor bo'lishi shart. Bu o‘rinda T.A.Degterevaning ushbu fikrlarini keltirib o‘tish o‘rinlidir: “U (maktab — E.B.) kelajak so‘z san’atkorlarida nutq madaniyati asoslarini shakllantiradi. Birorta yozuvchi ham, birorta siyosiy va ilmiy asarlar muallifi ham, notiqlik san’atining birorta dahosi ham yo‘qki, nutq madaniyatining maktab beruvchi tayyorgarligidan o ‘tmagan bo‘lsin” (Дегтерева T.A. “Становление норм литературного языка”. - М ; 1963, 170-bet.). 6. Nutq madaniyati ko‘pchilikni, keng xalq ommasini ko'zda tutib ish ko‘ruvchi sohadir. Bu ma’noda nutq madaniyati keng omma uchun mo‘ljallangan talabdir, ammo “notiqlik — bu awalo qobiliyat, shaxsiy qobiliyatdir” (Jalolov H.S. “M. Kirovning notiqlik mahorati” — Toshkent, “O‘zbekiston” , 1981). Alohida san’atkorlik ma’nosidagi notiqlik (mumtoz ma’noda) nutqiy san’atni, nutqiy go‘zallikni hisobga oladi. N utq madaniyati esa kishilarning barchasini san’atkor notiq qilishni ko‘zda tutmaydi. U, asosan, ona tilida yoki o‘zga bir tilda to ‘g‘ri, madaniy gapira olish va yoza olish faoliyatini tarbiyalashni maqsad qilib oladi. Shu sababli to‘g‘ri va mazmunli so‘zlovchi barcha kishi ham hali san’atkor notiqlikni da’vo qila olmaydi. Fikrimizning dalili uchun A.N. Kunitsinning “ Lektorning notiqlik san ’ati haqida” nom li asaridan A.V. Lunacharskiyning notiqlik qobiliyati haqida hikoya qilingan ushbu o‘rinlarni keltiraylik: “ 1925-yili Rossiya fanlar akademiyasi yubiley sessiyasiga butun ilm olamidan vakillar keladi. U (Lunacharskiy — E.B.) bular oldida rus fanining shuhratini ko‘z-ko‘z qildi. Maorif xalq komissari Lunacharskiy 1917-yildan keyingi yetti yarim yil davrida Rossiyada erishilgan fan yutuqlari haqida ma’ruza qildi. U bilardiki, m a’ruzani turli millat vakillari eshitishadi. U o‘z ma’ruzasini rus tilida boshlaydi, nemis, ingliz, fransuz, italyan tillarida davom ettiradi va sof klassik lotin tilida tugallaydi. Hamma hayratda qolgan edi. Tinglovchilarning hech biri buning uddasidan chiqa olmasdi. Parij gazetalaridan biri keyinchalik bu haqda shunday yozdi: ’’D unyoda eng m a ’rifatli m ao rif m inistri 14 Rossiyadadir” (Кунисын A.H. “Об ораторском исскустве лектора”. — Ленинград, 1969, 11-bet.). 7. Nutq madaniyati — bu faqat nutq haqidagi nutqiy faoliyatga tegishli tushuncha va soha emas, u til madaniyati bilan ham, ya’ni adabiy tilni va uning normalarini o‘rganish va bu normalarni qayta ishlash bilan ham shug‘ullanadi. Notiqlik san’ati esa bunday ilmiy-normativ faoliyatni ko‘zda tutmaydi. 8. Notiqlik, ko‘proq nutqning mazmuniga, mantiqiy asoslariga, mundarijaviy tuzilishiga e’tibor qiladi, nutq madaniyati sohasi esa ko‘proq nutqning til qurilishi — lisoniy tuzilishiga e’tibor qiladi. 9. Notiqlik, asosan, aniq bir shaxs — notiq yoki guruhlar — n o tiq la r n u tq i h a q id a q a y g ‘u ra d i. B unda u n o tiq n i tinglayotganlar, ya’ni keng ma’noda tinglovchilar ommasi nutqini ham ko‘zda tutmaydi. Nutq madaniyati esa bundan farqli ravishda umuman kishilarning nutqiy faoliyatini, nutq madaniyatini ko‘zda tutadi. Shu sababli nutq madaniyati maqsadiga ko‘ra va nutqiy faoliyati nuqtai nazaridan keng maqsadli soha, notiqlik esa tor sohadir. 10. Notiqlik san’ati notiq uchun oldindan qanday so‘zlash sxemasi va rejasini bermaydi va bu tip nutq doimo ham oldindan tayyorlangan, tayyorgarlik ko‘rgan nutq emas, nutq madaniyati sohasi esa jamiyat a ’zolarini ona tili, ya’ni adabiy til boyliklari va vositalaridan maqsadga muvofiq, sharoit va uslub taqozasi talabiga k o ‘ra o ‘rinli foydalana olish k o ‘nikm asini beradi. Bunday ko‘nikma, aslida, har qanday san’atkor notiq uchun ham zarur. 11^ Notiqlik va notiqlik san’ati haqidagi fan ancha qadimiy tarixga ega,1 nutq madaniyati ilmiy muammo va ilmiy soha sifatida hali yangi va yoshdir. Professor E.Begmatovning yuqoridagi fikrlariga xayrihoh bo‘lganimiz holda har ikkala fanning bir-biriga yaqinligidan tashqari, alohida xususiyatlarga ham ega ekanligi, ularning alohida-alohida fanlar sifatida faoliyat ko‘rsatishiga imkoniyat beradi. Notiqlik san’ati va nutq madaniyatidagi yaqinlik va farqlarni etika va estetika fanlariga qiyoslash mumkin. Yüklə 5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|