N. Bekmirzayev \'jj& notiqlik san’ati asoslari
Yüklə 5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| k o ‘m aklashadigan,
ular ishi yuzasidan sudda gapirishi kerak bo‘lgan gaplarni yozib beradigan zu k ko shaxslarga ehtiyoj paydo bo‘ladi. 16 Natijada qadimgi yunon tilida “logograflar” deb ataladigan, tajribali, qonunni biladigan “advokat”larga ehtiyoj tug£iladi. Logograflar sudda qatnashayotgan jinoyatchi va da’vogarlarga nimani gapirishi lozimligini yozib berganlar va shu mehnatlari evaziga haq olganlar. Logograflar odamlaming hojatlarini chiqarish hisobiga qalam haqi olib kun kechira boshladilar. Logografiyaning tirikchilik vositasiga aylanishi notiqlik san’atining rivojida muhim rol o'ynaydi. Dastlab “Notiqlik san’ati”ning asta-sekin siyosiy va sud notiqligi vujudga keladi, keyinroq mashhur voqealarni, ulug‘ zotlami madh qiluvchi epidektik notiqlar maydonga keladi. Afmada eradan oldingi V asr o ‘rtalarida notiqlik san’ati shakllangan bo‘lsa-da, adabiy faoliyat o'rnida qabul qilinmagan va u nutqlaming matnlari bosilmagan. Bu san’atni ilk bor adabiy janr darajasiga ko‘targan hamda notiqlikka ilmiy yondoshgan kishilar sofistlar hisoblangan. Ular o ‘zlaridan oldin o‘tgan notiqlaming faoliyatlarini nazariy asoslashga kirishib, “Ritorika” ilmini yaratadi. Oldin notiqlami “Ritor” so‘zi bilan atashib so‘ngra notiqlik san’atidan saboq o'rgatuvchilarni “ Ritor” lar deb ataydilar. Sitsiliya oroli ritorikaning asl vatani hisoblanadi. U joylarda V asr o ‘rtalariga kelib demokratiyaning yo‘lga qo‘yilishi, notiqlik taraqqiyoti uchun omil bo‘ldi. Qadimgi yunonlar Sitsiliyalik Korak hamda Tisiylarni ritorikaning asoschilari deb tan olganlari holda, ulardan bizgacha deyarli hech narsa yetib kelmagan. Biroq ularga vatandosh b o ‘lgan sofist G orgiy (tax m in an 483—376) ni rito rik a n in g b irin c h i n am o y a n d a si deb b ilish g an . A.Alimuhamedovning (“Antik adabiyot tarixi”, Т., “0 ‘qituvchi” 1969) ma’lumotiga ko‘ra: “Gorgiy 427-yilda o‘z shahri Leontina uchun harbiy yordam so‘rab maxsus elchi sifatida Afinaga keldi va xalq majlisida gapirgan nutqi bilan Afina yoshlarida juda kuchli taassurot qoldiradi. Shundan keyin ko‘p o‘tmay Gorgiy butunlay Afinaga ko‘chib kelib, shu yerda ritorika maktabi ochadi va o‘z shogirdlariga so‘z san’atini o'rgatish barobarida notiqlik bilan ham shug'ullanadi. Gorgiy asosan mifologik m a’ruzalarda tantanali nutqlar so‘zlagan, uning nomi ostida bizga qadar “Yelena” va “Palimed” sarlavhali ikkita yozma nutq yetib kelgandir. Gorgiyning aytishicha, notiqning eng muhim vazifasi tinglovchini ishontirish, uni maftun etish, rom qilishdir. Maftun etishning asosiy vositasi 17 sifatida yozuvchi birinchi o‘ringa uslubni qo‘yadi va shu maqsad bilan o‘zining asarlarida “go‘zal” uslubning namunalarini namoyish qilm oqchi b o ‘ladi. Agar siz Gorgiyning asarlarini k o ‘zdan kechirsangiz, bu odam tashviq etgan “fusunkor” uslubning faqatginajimjimadortashqi bezaklardan, balandparvoz iboralardan boshqa narsa emasligiga aslo shubhangiz qolmaydi. Darhaqiqat, notiqning bizga qadar yetib kelgan asarlarida tantanali epitetlar, majoziy ifodalar haddan tashqari ko‘p uchraydi. Yozuvchi, hatto jumlalarni ham bo‘g‘in-bo‘g‘inlarga bo‘lib, ularning har birini bir xil uzunlikda to ‘qiydi va har qaysi jumlaning oxirini bir-biriga o‘xshash qofiyadoshroq so‘zlar bilan tugatadi. Qadimgi yunonlar Gorgiyning usulini “jimjimador uslub” yoki muallifning nomiga nisbat berib “Gorgiy uslubi” deb ataganlar”. Gorgiyning bu uslubi zamondoshlariga yoqib qolgan va ularda kuchli ta ’sir uyg'otgan. Shuning uchun ham uning ijodi uzoq yillar notiqlik prozasining asosiy namunasi sifatida mashhur bo‘ladi. Ellinizm davrining olim lari A finada yashab ijod etgan notiqlardan o‘nta notiqni mashhur va ulug'laridan deb, ritorika ilmini o‘rganishda ularning asarlaridan foydalanishni afzal bilganlar. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Antifont, Andokid, Lisiy, Isokrat, Isey, Likurg, Demosfen, Esxin, Giperd va Dinarxlaming asarlari bizgacha yetib kelgan. Lisiy (taxminan eramizdan awalgi 459—380 yillar) Afinada yashab ijod etgan m ashhur notiqlar orasida eng mo‘tabarlaridan sanalgan Sitsiliyalik Lisiydir. Uning otasi Perklning taklifi bilan Afinaga kelib, shu yerda yashab qoladi. Uning oilasi o‘ziga to ‘q xonadonlardan bo'lishiga qaramay, kelgindi bo‘lgani sababli Afina fuqaroligini ololmaydi. Peloponnes urushida Afina yengiladi. Natijada demokratiyaning tarafdorlaridan sanalgan Lisiyning akasi qatl etiladi, o ‘zi esa zo‘rg‘a qochib qoladi. 403- yilda demokratiya qayta tiklangach, Lisiy yana Afinaga kelib, logoraflik bilan mashg‘ul bo‘ladi. Qadimgi yunonlaming fikriga ko‘ra, Lisiy butun ijodi davomida uch yuzga yaqin nutq yozgan. Shundan bizgacha sud nutqlaridan iborat o‘ttiz to'rttasi saqlanib qolgan. 18 Lisiy logograflik kasbi davomida unga ishi tushib kelgan kishilaming hojatini bitirishdan oldin, ularning dunyoqarashini, psixologiyasi va tabiatini chuqur o'rganib, keyin ularga o ‘z qo'llaridan va tillaridan yozganday qilib nutq yozib beradi. 0 ‘sha paytda Afina sudida ishtirok etuvchi kishilaming ko‘p qismi davlat qonunlaridagi murakkabliklarni chuqur tushunmaganlar. Juda ko‘pchiligi tahsil ko'rmagan kishilar bo‘lgan. Shu sababli ular so‘zga chechan, so‘zamol odamlarning sud hay’atini aldab ketishlaridan cho‘chishib, ilmoqdor va balandparvoz so‘zlarga gumonsirab qarashgan. Bularga kimdir bu so‘zlami to'qishda yordam bergan bo‘lishi mumkin deb qarashgan. Ikkinchidan, logograflardan yordam istab kelganlar orasida, turli tabaqa vakillari, turli kasb egalari bo‘lishgan. Shuning uchun ham Lisiy nutq yozib berishdan oldin undan yordam so‘rab kelgan buyurtmachini o‘rganadi. Shundan keyingina u odamga ijtimoiy kelib chiqishiga, jamiyatda tutgan o'rniga, shaxsiy xarakteri va tabiatiga moslab nutq yozib bergan. Lisiyga murojaat etayotgan kishi agar qishloqdan kelgan oddiy bir dehqon bo‘Isa yoki shaharda yashasa ham o ‘rtacha dunyoqarashga ega bo'lsa, unday odam lar kitobiy so‘z va iboralarni, murakkab qonundagi kerakli boblarni isbot keltirib ishonarli nutq so‘zlashi qiyin va buning iloji yo‘q. Agar nutqini shu yo'sinda uddalay olsa, n u tq n in g soxtaligi bilin ib qolishi tabiiy hoi. Lisiy san’atkorligining asosiy siri shundaki, u nutq yozishga kirishar ekan, bir maqsadni ko'zlaydi, u ham bo‘lsa, sudda gapirayotgan kishi haqida sud hay’atlari ko‘nglida ishonarli taassurotlar qoldirish, so'zlovchining har bir gap-so‘zlari, qalbidan chiqayotgan samimiy gaplar ekaniga ishontira olishidir. Lisiy byurtmachilari orasida olifta 0‘ziga bino qo‘ygan dimog‘dor shaxsni, tiyinni-tiyniga urib foyda ko‘ raman deb yurgan xasis olibsotarmi, xotini izmida yurgan, o‘z fikri bo‘lmagan laqma ermi yoki shallaqi ayolmi, maqtanchoqmi, ayyormi yoxud sodda omi insonmi, kim bo'lishidan qat’iy nazar — Lisiy ularning har biri xarakter xususiyatiga, tabiatiga, bilimi va jamiyatdagi mavqeiga mos keladigan o‘z nutqi bilan tinglovchilami ishontiradigan uslubni topadi. Shuning uchun ham Lisiy yozgan nutqlaming hammasida so‘zlovchining tabiatiga mos gaplar o ‘rin Olgan bo‘ladi. Lisiy uslubiga xos husn va latofat ham nutq tilining todda, aniq va fikming lo'ndaligida ko‘rinadi. Lisiydagi bu mahorat 19 — ya’ni har kimni o ‘z tilida, o ‘z tabiatiga mos gapirtirish, gapiruvchining qiyofasini to ‘la ko‘rsata olish, yunon tarixida o‘tgan logograflarning birontasida uchramaydigan hodisa. Bu borada Lisiyga ulardan birortasi ham teng kelmaydi. Ularning Lisiydan farqli tomoni shunda ediki, ular o'zlari yozib bergan nutqlami ko‘plab dalillar bilan to ‘ldirgani holda, shu dalillar asosida joy- joyiga qo'yib, da’voni isbot etishga, nutqlari shaklining chiroyli bo‘lishiga ortiqcha e’tibomi qaratganligida, nutq so'zlovchining tabiatini hisobga olmaganligida. 0 ‘sha davr sud qoidalariga ko‘ra sudlanuvchilarning nutqi uch qismdan tashkil topgan. Ular nutqlarining kirishi sud hay’atiga m urojaatdan boshlangan va shu orqali hay’atning iltifotiga erishishga urinishgan. Nutqlarining asosiy qismida esa voqea- hodisalar tafsilotini aniq va ravshan hikoya qilishga, nihoyat nutqining yakunida aytgan gaplarining to ‘g‘riligiga, dalillarga ishontirishga uringan, o‘ziga raqib bo‘lgan tomonlaming dalillarini puchga chiqarib, o ‘zining haq ekanligiga m um kin qadar ishontirishga bor kuchini sarflashgan. Lisiyga qadar va undan keyin o ‘tgan logograflar yozib bergan nutqlarida bor kuchni nutqning kirish va xulosa qismiga berib, asosiy hikoya qilib beriluvchi bayonot qismiga ko‘proq e’tiborni qaratmaganlar. Lisiy esa ulardan farqli o‘laroq, butun fikmi kirish va xotima qismiga sarflamasdan, notiqlik mahoratini ko‘rilayotgan ishning — ya’ni, voqea-hodisalarning tafsilotini sodda va aniq, ravshan hikoya qilishga qaratadi. Lisiy yozgan nutqining bayonot qismidagi nafisligi kamdan-kam' logograflarga nasib etgan. Lisiy voqealar bayonini yozganida oddiy so‘zlar orqali qisqa va lo‘nda hikoya qilish yo‘lidan borib, dalil va da’volami bayonotga yog‘day singdirib yuboradi. N atijada bitilgan nutq qanchalik sodda bo‘lmasin, shu sodda nutq tagida yashirinib yotgan tabiiy holat va samimiyat tinglovchilar qalbiga yetib boradi. Natijada hay’at a’zolari k o ‘nglida ham gunohkorga nisbatan rahm dillik kayfiyatini uyg‘otadi. Bu o‘rinda bir misolga fikrimizni qarataylik: Eratosfen ismi shaxsning Evfilet tomonidan o‘ldirilishi haqidagi sud majlisida bu holat yaqqol seziladi. Mazkur ish yuzasidan gunohkor sifatida sudga tortilgan qotil Evfilet hay’at a’zolariga o'zining shaxsiy turmushi haqida hikoya qilib beradi. U uylanganining dastlabki paytlarida xotiniga ishonolm ay yuradi. Birinchi farzandi 20 tug'ilgandan so‘ng xotiniga ishonchi va mehri ortadi. Xotinini ko‘p tergamay qo'yadi. Shunday kezlarda Evfiletning onasi olamdan o‘tadi. Dafn marosimida Eratosfenning nigohi Evfiletning go'zal xotiniga tushib, unga yetishish uchun yo‘l izlaydi. U maqsadiga erishish uchun Evfiletning uyida oqsochlik qiladigan qizni qo‘lga oladi. Qizning ko‘magida Evfiletning xotini bilan topishadi. Evfilet esa xotinining xiyonatini sezmasdan xotirjam yashayveradi. Shunday kunlaming birida notanish bir ayol uni XOtinining sirlaridan ogoh qiladi. Ayolning gaplariga qaraganda, Eratosfen bu ayolning ham bekasini yo‘ldan urgan va tashlab ketgan. Bu sovuq xabami eshitgan Evfilet uyidagi oqsoch qizni qistovga olib so'rasaki, haqiqat bo‘lib chiqadi. Shundan so‘ng, Yüklə 5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|