N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 7,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
«DƏDƏ QORQUD KİTABI»NDA İŞLƏNMİŞ BİR SOYLAMA PARÇASININ MƏNA AÇIMI 105 transkripsiya variantı barəsində yığcam şərh ver- məyimizə baxmayaraq [1. S.15–19], son dövr- lərdə dərc edilən bəzi məqalələr bu məsələyə bir daha ətraflı qayıtmaq zərurətini ortaya qoydu. Qorqudşünaslıqda ‘ev yanında’ kimi oxunan uyanında sözü istisna olunmaqla mü- bahisə daha çox birinci misradakı ilk sözün üzərində açılmış və gərdəyin – gəlin otağının uca ev yanında qurulmasına görə dəyərləndi- rildiyi qənaətinə gəlinmişdir. M.Ergin nəşrində yañal sözü ‘yan tərəf’ mənasında [2. II. S.319] şərh olunmuşdur ki, bu zaman belə bir sual doğur: əgər həmin ar- xaik söz ev sözünə aiddirsə, onda ev yanında birləşməsinə nə ehtiyac var idi, yox, gərdək sözünə aid edilirsə, onu necə əlaqələndirmək olar və buradan hansı nəticəni almaq olar? Gö- rünür, elə buna görə də müəllif mətni müasir- ləşdirərkən qrammatik formanı dəyişdirməli olmuş və bütövlükdə, göstərilən soylama par- çasını belə incələmişdir: «Yan tarafta, ev ya- nında dikilse gelin odası güzel, uzunca çadır ipi güzel. Oğul güzel» [3. S.17]. H.Araslı həmin sözə daha sərbəst yana- şaraq, onu nüsxə yazılışı ilə təsdiqlənməyən ‘bunar’ variantında oxumuş [4. S.16], mənası- nı isə izah etməmişdir. Ş.Cəmşidov bu sözün özündən sonrakı sözlə birləşmə təşkil etdiyini düşünərək ‘yanal ələ’ variantını irəli sürmüş və fikrini belə əsaslandırmışdır: «Dilimizdə yan almaq (yanaşmaq) ifadəsinin olduğunu və ələ sözünün ‘tərəf’ mənasında işləndiyini (ba- şın ələ baxar olsam başsız ağac, dibin ələ ba- xar olsam dibsiz ağac) [D–55, 13, 54–1], əsas götürüb bu cümləni ‘yanal ələ ev yanında di- kilsə gərdək görklü’ şəklində oxumağı dürüst hesab edirik» [5. S.103–104]. Göründüyü ki- mi, müəllifin yañal sözünü yan al(maq) feili birləşməsi ilə əlaqələndirməsi formal xarakter daşıyır. Hətta buna baxmayaraq, yañal ala bir- ləşməsini yan alınan ‘tərəf’ şəklində anlasaq belə, cümlədəki fikir özünü durultmur. Təkzib edilməz həqiqətdir ki, ulu Qorqu- da məxsus bütün deyimlər tarixin həyat təcrü- bəsində sınanılmış xə xalq təfəkkürünün məntiqi süzgəcindən süzülmüş mülahizələrə söykənir. Burada söz oyunu, gəlişi gözəl ifadələr işlənil- məmişdir. Şübhəsiz, haqqında danışılan deyimdə də müdrik ozanın ailə qurmağa hazırlaşan gənc- lərə gərdəyin qurulması ilə bağlı ən sağlam arzu- ları, düşüncələri ifadə olunmuşdur. Odur ki, söy- lənilən hər bir fikir yozum xatirinə deyil, həqiqə- ti üzə çıxarmaq naminə yürüdülməlidir. F.Zeynalov, S.Əlizadə nəşrində əlamət bildirən sifətlərin ardıcıllığı və qoşalaşmasına istinadən ilk iki söz ‘ban al-ala’ variantında oxunaraq [6. S.33] əlavə şərhdə belə əsaslandı- rılmışdır: «KDQ-un şifahi şəkildə formalaşdığı ilkin mərhələdə cümlədəki ev sözünün təyini ‘ban ala’ şəklində imiş, lakin yazıya köçürü- lərkən artıq al (‘qırmızı’ mənasında) sözü daha düşümlü sayılırmış; ona görə də katib dastan- ların dilindəki qoşa sözlər sisteminə uyğun olaraq al sözünü ala sözü ilə qoşalaşdırmışdır. Əlbəttə, məqsəd gərdəyin (gəlin otağının) to- xunulmaz, hörmətli, bəlkə də, müqəddəs oldu- ğunu bildirməkdədir. Beləliklə, həmin qoşa sözlərin işləndiyi cümlənin məzmunu belədir: Gəlin otağı (çadırı) uca, qırmızı və müqəddəs bir evin yanında qurulsa, gözəldir» [6. S.227]. Sözlərin məna çalarlarından bacarıqla yararla- nan alimin gəldiyi nəticə olduqca orijinaldır və o bu mövqeyini müstəqil tərtib etdiyi nəşrdə də saxlamışdır [7. S.32]. Xüsusilə gərdəyin məhz ‘qırmızı’ və ‘müqəddəs’ anlayışları ilə əlaqələndirilməsi maraqlı tapıntıdır və yadda saxlamağa dəyər. Lakin ilk baxımdan bu oxu- nuş və yozum etiraz doğurur. Birincisi, abi- dənin əsas mətnində şəklində yazıl- mış ilk sözlərin ‘ban al-ala’ variantında oxunu- şunun mümkünsüzlüyüdür ki, görünür, elə buna görə də «Kitabi- Dədə Qorqud Ensiklo- pediyası»nda abidəni Drezden, Vatikan əlyaz- ma nüsxələri və M.Ergin nəşri əsasında tərtib edib çapa hazırlayan müəllif bəzən daha məq- bul bildiyi oxunuş variantları sırasında onu qeyd etməmişdir [8. S.37]. İkincisi, uca, qır- mızı və müqəddəs epitetlərinin gərdəyə deyil, ASİF HACIYEV (ŞİRVANELLİ) 106 hansısa bir evə aid edilməsi deyimin abidənin mətnində öz əksini bütün incəlikləri ilə tapmış gərdəkqurma adəti ilə təsdiqlənmir. Yañal sözünün oxunuşu və mənalandırıl- ması qorqudşünaslıqda öz fərqli mövqeyi ilə seçilən V.Zahidoğlunun da araşdırma obyekti olmuşdur. Tədqiqatçı bu sözün Azərbaycan və Türkiyə nəşrlərində oxunuş və mənalandırma variantlarını təhlilə cəlb etmiş, onu ‘parlaq, qırmızı’ anlamında şərh edən O.Ş.Gökyay, S.Tezcan, ‘alaca’ anlamında açıqlayan M.S.Ka- çalin yozumları ilə razılaşmayaraq, M.Ergin mü- lahizəsini doğru saymaqla ‘kənardakı, qıraqdakı’ mənasında şərh etmiş və hətta etimoloji açımı ilə bağlı öz fərziyyəsini irəli sürmüşdür [9. S.7–9]. Araşdırıcı «Kitab»ın mətninə əsasən «çadırın və ya gərdəyin kənar yerdə qurulması faktını» [9. S.8] müxtəlif boylardan gətirdiyi nümunə- lərlə diqqətə çatdırmaqla öz fikrini qüvvətlən- dirmək istəmişdirsə də, ən mühüm faktı, yəni bu deyimdə ümumilikdə söhbətin ‘çadır’, ‘otaq’ və ya ‘ban ev’ adlanan yaşayış obyekt- lərindən deyil, məhz gəlin üçün hazırlanmış gərdəkdən getdiyini nəzərdən qaçırmışdır. Abidənin mətni göstərir ki, qədim oğuzlar bəylə gəlinin ilk izdivac gecəsini keçirdikləri gərdəyin qurulmasına xüsusi ritual kimi yanaş- mış və bu proses bütün elementləri gözlənil- məklə boylarda əhatəli təsvir olunmuşdur. Gəlin həmin prosesi izləyək. «Bamsı Beyrək boyu»nda bu belə əks olunmuşdur: Oğuz zamanında bir yigit ki, evlənsə, ox atar- dı, oxu nə yerdə düşərsə, anda gərdək dikərdi [D–89. 4–6]. Bütün oğuz igidləri kimi Beyrək də oxun atıb gərdəyin qurur. Burada diqqəti çəkən ən önəmli fakt odur ki, gərdək məhz yaşayış yerindən aralıda qurulur. Elə buna gö- rə də Beyrək və onun yoldaşları əsir götürülür. Göründüyü kimi, gərdəyin hər hansı bir ev yanında və ya qıraqdakı, kənardakı ev yanında qurulması fikri özünü doğrultmur. Böyük bir mərasim kimi geniş təsviri verilən gərdəkqurma ilə bağlı daha iki nümunəni nə- zərdən keçirək: 1. «Bamsı Beyrək boyu»nun sonunda Beyrək və onun əsirlikdən xilas edilən otuz doqquz yoldaşının toyu belə təsvir olunur: Bay Bura bəgiñ oğlancuğı Beyrək Bay Bican bəgiñ qızın aldı. Ağ-ban evinə, ağ otağına gerü döndi. Dügünə başladı. Bu qırq yigidiñ bir qa- çına xan Qazan, bir qaçına Bayındır xan qız- lar verdilər. Beyrək dəxi yedi qız qarındaşını yedi yigidə verdi. Qırq yerdə otaq dikdi. Otuz toquz qız talelü taleinə birər ox atdı. Otuz toquz yigit oxunun ardınca getdi. Qırq gün- qırq gecə toy-dügün eylədilər. Beyrək yigitlə- riylə murad verdi, murad aldı [D–121. 5–12]. 2. «Uşun qoca oğlı Səgrək boyu»nun sonluğunda iki qardaşın evlənməsi isə belə verilir: Ulu oğlına dəxi görkli gəlin gətürdi. İki qardaş bir-birinə sağdıc oldular, gərdəklərinə çapub düşdülər. Murada-məqsuda irişdilər [D–271. 6–8]. Buradan belə nəticə hasil olur ki, yaşayış yerindən kənarda qurulduğu üçün toy məcli- sindən sonra gərdəyə at çapmaqla gedilərmiş. Ona görə də deyimin digər oxunuş variantla- rında verilməsi bizə inandırıcı görünmür və əvəzində onu yuxarıdakı variantdakı kimi trans- kripsiya etməyi məqsədəuyğun bilirik. Fikrimi- zi əsaslandıraq. Diqqət çəkən önəmli faktdır ki, abidənin dilində gərdək sözü çox zaman apalaca sifəti ilə yanaşı işlədilir, məs.: Parasarıñ Bayburd hisarından parlayıb uçan, apalaca gərdəginə qarşu gələn, yedi qızıñ umudı, Qalın Oğuz im- rəncisi, Qazan bəgiñ inağı Boz ayğırlı Beyrək- çapar yetdi, «Çal qılıcıñ, ağam Qazan, yet- dim!» – dedi [D–61. 3–7]. Parasaruñ Bayburd hisarından uça görgil! Apalaca gərdəgünə gələ görgil! [D–95. 12– 96, 1]. Parasarıñ Bayburd hisarından parlayıb uçan, apalaca gərdəginə qarşu gələn Qalın Oğuz imrəncisi, Qazan bəgüñ inağı, Boz ayğırlu Beyrək çapar yetdi, «Çal qılıcıñ, xanım Qazan, yetdim!» – dedi [D–150. 12–151, 3]. Yüklə 7,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|